Rèn nghị lực để lập thân

1. Thế nào là thành công?

Mấy năm trước, tôi được đọc một tiểu thuyết Pháp mà tôi đã quên tên tác giả, chỉ còn nhớ nhan đề là J’aurai un bel enterrement (Tôi sẽ có một đám ma lớn). Văn chương tầm thường nhưng câu chuyện hơi lý thú. Nhân vật chính là thầy ký một ngân hàng. Thầy siêng năng, không chơi bời nhưng không biết nịnh người trên, không có phe đảng nên không được cất nhắc, giữ hoài chân thư ký quèn mà lương chỉ đủ sống một cách rất eo hẹp. Thầy buồn rầu, làm việc một cách chán nản, cho rằng đời mình đã hết hy vọng.

Rồi bỗng một buổi chiều, khi thầy sửa soạn ra về thì thấy ở mặt sàn có một ngân phiếu vô ký danh không biết của ai đánh rớt. Thầy lượm lên, định hôm sau giao cho chủ để ai tới hỏi sẽ trả. Nhưng đêm đó, số tiền lớn ghi trên ngân phiếu làm thầy trằn trọc: thầy nửa muốn trả, nửa muốn giữ. Thầy tưởng tượng nếu giữ để lãnh, thầy sẽ giàu, có vốn làm ăn, và nếu Trời cho phát đạt, sẽ có danh vọng, khi chết sẽ có một đám ma lớn. Thầy phân vân trong một tuần lễ, sau không thấy ai lại tìm, thầy nhất định đem lãnh tiền.

Từ đó, thầy giao du rộng, học cách đầu cơ, trở nên quỷ quyệt, chẳng bao lâu giàu lớn; muốn có thanh danh, thầy vung tiền ra tranh được một ghế nghị sĩ trong Hạ nghị viện. Khéo đầu cơ chính trị, thầy lên như diều, được bầu vào Nguyên lão nghị viện, uy quyền hống hách, thầy càng xoay tiền dữ, mua cổ phần trong các kỹ nghệ lớn, được chính phủ tặng huy chương và báo chí hết lời ca tụng. Khi thầy chết, Tổng thống đi đưa ma, lính bồng súng theo tới huyệt, hàng trăm nhà tai mắt trong nước đều trầm mặc đi sau linh cữu. Quả là một đám tang lớn. Mộng của thầy đã thực hiện được: thầy đã thành công rực rỡ.

Đời này, biết bao kẻ thành công như vậy. Nhưng tôi biết rằng bạn cho thành công cách ấy thì chẳng thà thất bại như Khổng Tử hoặc Giêsu, một vị đi lang thang hết nước này qua nước khác mà không vua chúa nào chịu dùng, một vị bị đóng đinh trên thập ác giữa hai tên ăn trộm trên đỉnh núi Golgotha. Chúng ta hiểu tiếng thành công theo một nghĩa khác. Thành công là dùng những phương tiện lương thiện mà đạt được mục đích của mình, một mục đích tuỳ người thay đổi song không khi nào ti tiện. Kẻ có tài cao chí lớn thì mong làm vẻ vang cho đồng bào, cho xã hội, cho nhân loại; kẻ tài thấp chí nhỏ thì mong giúp ích được phần nào cho nhà, cho nước, thấy đức hạnh và năng lực của mình tăng tiến mỗi năm một chút, và tìm được ít nhiều thoả mãn trong lương tâm. Hiểu theo nghĩa ấy thì Khổng Tử và Giêsu không phải là những kẻ thất bại mà chính là những bực thành công của muôn thuở.

2. Có may rủi không?

Muốn thành công như vậy, không thể trông ở sự may rủi.

Trước hết ta nên có một quan niệm xác đáng về sự may rủi vì chín phần mười những người thất bại đều do một quan niệm sai lầm về nó. Họ tin rằng “muôn sự tại trời”, rằng “vạn sự bất do nhân tố chủ”, nên để cho hoàn cảnh đưa đẩy như chiếc lá dưới gió, cánh bèo trên dòng mà không chịu gắng sức tự tạo cho mình những thuận cảnh và lợi dụng những nghịch cảnh.

Nhà tâm lý học Freud đã giảng thuyết may rủi một cách mới mẻ và sâu sắc. Ông nhận thấy có nhiều người cơ hồ như suốt đời gặp toàn những điều rủi: tốt với bạn thì bị bạn phản, làm ơn cho người thì người trả bằng oán; hoặc mưu tính việc gì cũng gặp những cản trở đến thất bại.

Ông nghiên cứu, suy nghĩ và cho rằng những cái rủi ấy do tính tình những người mà đời gọi là xấu số đó, chứ không do hoàn cảnh bên ngoài. Hình như tiềm thức của họ âm thầm hoạt động để gây tai hoạ mà họ không hay. Chẳng hạn một thí sinh đậu kỳ viết, vào vấn đáp bị đánh hỏng luôn hai ba lần là tại trong khi giám khảo hỏi, người đó tự nhiên – chứ không cố ý – có một vẻ mặt khó thương, làm cho giám khảo có ác cảm; rồi người đó cho là tại rủi, có ngờ đâu chính là tại mình.

Một người đàn bà sợ sống, hồi trẻ có nhiều nơi xứng đáng hỏi, đều từ chối hết, vì sợ cảnh làm dâu, sợ phải cáng đáng công việc nhà chồng, sợ tính tình người cầu thân không biết có được ôn nhu không…; sau lỡ thời, trong lúc buồn chán, nhắm mắt quyết định, nhận lời một nơi cho “xong chuyện” đi. Người đó tất nhiên không yêu chồng vì người chồng khác xa với lý tưởng của mình quá, sinh ra chua chát, gia đình không yên ấm. Một người chồng cưới cho “xong chuyện” như vậy ít khi có đủ nhân cách hoặc tài năng; nên người vợ lo tính mọi chuyện trong nhà, thấy chồng con quả là “của nợ” càng sinh ra bực tức, gắt gỏng. Lòng tự ái bị thương tổn, người chồng không tìm được hạnh phúc trong gia đình, hoá chơi bời; con cái vì thiếu tình thương của mẹ, sợ sệt, buồn tủi, không dám lại gần mẹ, người mẹ càng oán hờn, cho chúng là bạc ác, rầy la, mắng mỏ suốt ngày rồi gặp ai cũng phàn nàn rằng số mạt, rằng “người ta thì được nhờ chồng nhờ con, còn mình chỉ làm mọi cho những đồ vô ơn”, rằng “kiếp trước vụng tu ra sao nên kiếp này mới phải cay đắng, tủi nhục như vậy”…

Xét kỹ, tình cảnh đau khổ đó là tại số hay do chính người đó gây nên? Tính tình bà ta như thế thì chồng con nào mà chịu được? Hôn nhân là một việc quan trọng mà sao lại quyết định cho “xong chuyện”? Tất nhiên bà ta không muốn đời mình như vậy nhưng đã vô tình hành động vụng về để đưa mình tới cảnh khổ và bà phải chịu kết quả tự nhiên của những hành động ấy.

Truyện Kiều chưa chắc là hoàn toàn có thực, nhưng tâm lý các nhân vật, nhất là của nàng Kiều thì từ trước tới nay, ai cũng nhận là rất đúng sự thật. Cổ kim ít có người nào mà đời bạc mệnh như đời nàng, nhưng ta thử xét có phải do hoàn cảnh không, hay cũng do tính tình của nàng nữa?

Nàng đa tình, nên thầm yêu chàng Kim Trọng; nàng lại hiếu nghĩa, nên bán mình chuộc cha. Vì hai hành động ấy – chứ không phải vì tai biến riêng gì cho nàng đâu? – vì hai hành động ấy mà sau này nàng chịu mười lăm năm luân lạc. Nếu nàng cũng vô tình như cô em thì đâu phải khổ?

Sau khi nàng tự tử hụt, mụ Tú Bà cho nàng ở lầu Ngưng Bích, đời nàng có thể tạm yên được, nhưng nàng lại trốn theo Sở Khanh để rồi bị hành hạ và bắt buộc phải ra tiếp khách. Rồi nàng lại vì đa tình, quyến luyến với Thúc Sinh nên phải chịu nanh vuốt của Hoạn Thư. Lúc trốn đi, lại đem theo đồ gia bảo của Hoạn Thư, nên ở chùa với Giác Duyên không được mà phải vào thanh lâu lần thứ nhì, thì lỗi tại nàng hay tại hoàn cảnh? Sau cùng bị nhục vì Hồ Tôn Hiến cũng là do nàng khuyên Từ Hải về hàng triều đình.

Người thương nàng Kiều nhất chắc chắn là tác giả truyện Kiều, vậy mà Nguyễn Du cũng còn mượn lời sư Tam Hợp để trách nàng đã tự gây hoạ cho mình.

Sư rằng: Phúc hoạ đạo Trời,
Cỗi nguồn cũng ở lòng người mà ra.
Có Trời mà cũng tại ta,
Tu là cõi phúc, tình là dây oan,
Thuý Kiều sắc sảo khôn ngoan,
Vô duyên là phận hồng nhan đã đành;
Lại mang lấy một chữ tình,
Khư khư mình buộc lấy mình vào trong.
Vậy nên những chốn thong dong
Ở không yên ổn, ngồi không vững vàng
Ma đưa lối, quỷ đưa đường
Lại tìm những chốn đoạn trường mà đi!
Đúng vậy: “cỗi nguồn cũng ở lòng người mà ra”.

Ngay những tai nạn trong khi làm việc hoặc đi đường nhiều khi cũng không do sự rủi ro mà do lỗi của ta. Theo bảng thống kê của các nhà bác học Âu-Mỹ, có những người dễ làm mồi cho tai nạn; các nhà bảo hiểm hiểu lẽ đó lắm nên thường chịu thiệt ít nhiều mà huỷ bỏ giao kèo với những người lái xe hơi đã bị tai nạn đến hai lần. Người ta chưa dám quyết định cái tính dễ làm mồi cho tai nạn đó nguyên do bởi đâu; có lẽ do sinh lý (bộ thần kinh không được bình thường, sự phản ứng chậm chạp[1]… và tâm lý (tính tình bộp chộp, không cẩn thận…)

Bạn hỏi tôi:
– Vậy thì có số không?
– Trước khi đáp, tôi cần định nghĩa số là gì đã. Nếu cho số là kết quả của những động lực mà chúng ta biết rõ được, như di truyền, hoàn cảnh… thì tất nhiên là có số. Nhưng trong trường hợp đó, số không phải là cái gì bất di bất dịch. Mới sanh ra, ta đã chịu sự di truyền của tổ tiên, song hoàn cảnh trong đời ta thì ta vẫn có thể tự tạo được một phần nào và những hoàn cảnh ấy ảnh hưởng lại tới sự di truyền. Chẳng hạn, một người sinh trong một gia đình phú quý đã lâu đời, vốn uỷ mị, thiếu chí khí; lớn lên, tự thấy mình nhu nhược, mà tự rời gia đình trong một thời gian, sống trong một đoàn thể nào để tập tinh thần phấn đấu, rèn nghị lực thì có thể thành một người quả cảm.
Còn nếu cho số là một sức huyền bí nào ta không có cách gì thay đổi được thì có lẽ không có số. Chính các người sáng lập khoa lý số ở phương Đông cũng nhận rằng nhân định thường thắng thiên và nếu ta biết đề phòng, giữ gìn, thì một tai nạn lớn có thể đổi thành một tai nạn nhỏ; nếu ta biết chịu khó cần kiệm, thì nghèo khó có thể thành ra đủ ăn… Có như vậy thì khoa lý số mới hữu ích, nếu vận mạng không sao thay đổi được thì ai còn muốn biết vận mạng mình để làm gì?

Vả lại, khoa lý số đông hay tây thì cũng vậy, không phải là một khoa học chính xác như môn toán, vật lý. Cứ xét điều này thì rõ: muốn đoán số, người ta căn cứ vào năm, tháng, ngày và giờ sinh, nhưng trong một giờ, ở mỗi nước có hàng ngàn, hàng vạn người sinh mà đời những người đó có thể nào giống nhau như in được đâu, tất có người giàu, người nghèo, người thọ, người yểu; người sinh trong gia đình quý phái có thể làm kỹ sư, bác sĩ, nhờ biết đề phòng bệnh tật mà sống lâu, kẻ sinh trong gia đình nông dân thì chỉ làm chú xã, chú nhiêu, vì thiếu ăn, thiếu thuốc mà chết sớm. Vậy thì hoàn cảnh vẫn chi phối một phần lớn, và số không phải là bất di bất dịch.

Tuy nhiên, ta cũng phải nhận có những trường hợp mà học thuyết Freud chưa thể giảng được. Chính Freud cũng khuyên ta không nên áp dụng thuyết ông một cách câu nệ và không phải sự rủi ro nào cũng có một nguyên nhân về sinh lý hoặc tâm lý. Trong đại chiến vừa rồi, một trái bom năm trăm ký rớt ngay bên cạnh một hầm núp ở gần đường Norodom cũ[2], trong hầm mười một người chết, còn một người không bị vết thương nào cả.