Phần I

NGHỆ THUẬT TÀI CHÍNH

(VÀ TẠI SAO NGHỆ THUẬT TÀI CHÍNH LẠI QUAN TRỌNG)

1. Không phải lúc nào cũng có thể tin tưởng các con số

Nếu theo dõi báo chí thường xuyên, hẳn suốt những năm qua bạn đã biết kha khá về những phương thức tuyệt vời mà các doanh nghiệp dùng để “xào nấu” sổ sách kế toán. Họ ghi nhận doanh thu ảo. Họ ẩn đi chi phí. Vài thủ thuật trong số đó đơn giản đến khôi hài như cách đây vài năm, có công ty phần mềm nọ đã đẩy doanh thu lên bằng cách chuyển cho khách hàng những thùng các-tông rỗng ngay trước khi kết quý. (Khách hàng đã gửi trả lại những thùng rỗng đó, nhưng tất nhiên lúc đó đã sang quý khác). Những thủ thuật khác thì lại phức tạp đến độ gần như không thể hiểu nổi. (Phải mất hàng năm trời, các kế toán và công tố viên mới có thể lần ra hết toàn bộ các giao dịch giả mạo của Enron). Chừng nào những kẻ dối trá và hàng trộm cướp vẫn còn tồn tại, thì chắc chắn vẫn còn những kẻ tìm cách tham ô, lừa lọc.

Nhưng có thể bạn cũng nhận ra một điều khác về thế giới tài chính bí ẩn, chẳng hạn, nhiều doanh nghiệp có những cách đánh bóng sổ sách hoàn toàn hợp pháp. Tuy vậy, những công cụ hợp pháp này không mạnh bằng những mánh khóe gian lận thẳng tay: chúng không thể làm cho một công ty phá sản trông như một công ty ăn nên làm ra, chí ít là không thể làm được điều đó trong một thời gian dài. Nhưng những gì chúng có thể làm được thật đáng kinh ngạc. Ví dụ, một thủ thuật nhỏ có tên gọi phí tính một lần (one-time charge) cho phép công ty gom toàn bộ tin xấu và nhét tất cả vào kết quả tài chính của một quý, nhờ thế các quý tiếp theo trông khả quan hơn. Cách khác là xếp các khoản mục chi tiêu từ hạng mục này sang hạng mục khác, cách này có thể tô điểm cho bức tranh lợi nhuận hàng quý của doanh nghiệp và đẩy giá cổ phiếu lên cao. Trong khi chúng tôi đang thực hiện cuốn sách này, tờ Wall Street Journal đã cho đăng một bài trên trang nhất, nói về việc các doanh nghiệp đã vỗ béo kết quả kinh doanh sau thuế ra sao qua biện pháp cắt giảm trợ cấp hưu trí – dù có thể họ không hề giảm một xu nào trong các khoản trợ cấp đó.

Tất cả những ai không phải là chuyên gia tài chính rất có thể sẽ đón nhận những thủ đoạn này với sự hoang mang nhất định. Mọi hoạt động khác trong công việc kinh doanh – như marketing, nghiên cứu và phát triển, quản lý nhân sự, xây dựng chiến lược, v.v… – đều mang tính chủ quan thấy rõ, chúng là những vấn đề phụ thuộc vào kinh nghiệm, các phán đoán và dữ liệu. Vậy còn tài chính? Và cả kế toán nữa? Chắc chắn các con số mà những bộ phận này tạo ra đều khách quan, trắng đen rõ ràng, miễn bàn cãi. Chắc chắn, doanh nghiệp đã bán những gì đã bán, đã tiêu những gì đã tiêu, đã thu những gì đã thu. Ngay cả khi gian lận diễn ra, trừ phi doanh nghiệp thực sự gửi đi những thùng các-tông rỗng, còn không làm sao các nhà điều hành có thể dễ dàng biến hóa cho mọi thứ trông quá khác với thực tế được? Và nếu không gian lận, làm thế nào họ có thể ngụy tạo kết quả kinh doanh dễ dàng đến vậy?

NGHỆ THUẬT TÀI CHÍNH

Thực tế là, kế toán và tài chính, cũng như mọi kiến thức kinh doanh kia cũng mang tính nghệ thuật không kém gì tính khoa học. Bạn có thể gọi đó là bí quyết tuyệt mật của giám đốc tài chính hoặc kế toán trưởng, ngoại trừ việc nó chẳng phải là bí quyết, mà là một chân lý được thừa nhận rộng rãi, ai làm trong ngành tài chính cũng đều biết. Vấn đề là những kẻ còn lại trong chúng ta lại thường quên mất điều đó. Chúng ta tưởng rằng, khi một con số xuất hiện trên báo cáo tài chính hoặc trong các báo cáo mà bộ phận tài chính gửi lên ban quản lý, con số đó chắc chắn phải phản ánh đúng thực tế.

Hiển nhiên, thực tế là điều này không phải lúc nào cũng đúng, bởi ngay cả những người đang kiểm soát các con số cũng không thể biết hết mọi điều. Họ không thể biết chính xác mỗi ngày các thành viên trong doanh nghiệp làm gì, thế nên họ không biết chính xác phải phân bổ chi phí ra sao. Họ không thể biết chính xác một thiết bị sẽ hoạt động trong bao lâu, thế nên họ không biết phải ghi nhận mức khấu hao là bao nhiêu cho một năm cụ thể từ chi phí ban đầu đã bỏ ra để mua thiết bị đó. Nghệ thuật − tài chính kế toán là nghệ thuật sử dụng những dữ liệu hạn chế để đến gần nhất có thể với một mô tả chính xác về tình trạng hoạt động của doanh nghiệp. Tài chính − kế toán không phải là thực tế, mà là phản ánh thực tế, và tính chính xác của sự phản ánh đó phụ thuộc vào năng lực của kế toán viên và chuyên gia tài chính trong việc đưa ra những giả định và ước tính hợp lý.

Đây là một công việc đau đầu. Có lúc họ phải định lượng những thứ không dễ định lượng. Có lúc họ lại phải đưa ra những phán đoán khó phân định về cách phân loại một khoản mục nhất định. Những sự vụ phức tạp kể trên không phải là hệ quả tất yếu của việc họ “xào nấu” sổ sách, hay bởi họ thiếu khả năng. Phức tạp nảy sinh vì những người làm kế toán và tài chính phải đưa ra những phỏng đoán theo kinh nghiệm về các số liệu của hoạt động kinh doanh.

Thông thường, kết quả của những giả định và ước tính này là một định kiến số liệu. Xin các bạn đừng hiểu lầm rằng chúng tôi sử dụng từ “định kiến [bias – thiên vị]” để công kích sự liêm chính của bất kỳ ai. (Trong số những người bạn thân thiết của chúng tôi, có nhiều người cũng là kế toán và một trong hai chúng tôi, Joe, thực chất còn có chức danh CFO trên danh thiếp). Ở giác độ liên quan đến kết quả tài chính, “định kiến” chỉ có nghĩa là các con số có thể nghiêng theo hướng này hoặc hướng kia. Nó chỉ có nghĩa là các chuyên gia kế toán và tài chính đã sử dụng những tập giả định và ước tính nhất định, thay vì những tập giả định và ước tính khác, khi tổng hợp báo cáo. Giúp các bạn hiểu rõ “định kiến” này, hiệu chỉnh lại nó khi cần thiết, và thậm chí là sử dụng nó phục vụ cho lợi ích của bạn (và doanh nghiệp) là mục tiêu của cuốn sách này. Để hiểu được nó, bạn phải biết nên đặt câu hỏi gì về các giả định và ước tính. Khi trang bị cho bản thân những thông tin như vậy, bạn có thể đưa ra những quyết định cẩn trọng và phù hợp.

Khung định nghĩa

Chúng tôi muốn kiến thức tài chính trở nên dễ dàng hết sức có thể. Hầu hết các cuốn sách về tài chính thường buộc chúng ta phải trở đi trở lại giữa trang đang đọc và phần thuật ngữ để tìm hiểu định nghĩa của từ mà chúng ta chưa biết. Nhưng đến khi chúng ta tìm ra định nghĩa và trở lại với trang đang đọc, chúng ta cũng đứt luôn mạch tư duy. Vì thế, ở đây chúng tôi sẽ cung cấp cho bạn định nghĩa ngay khi bạn cần, ngay khi chúng xuất hiện lần đầu.

PHÁN ĐOÁN CHỦ QUAN

Ví dụ, chúng ta hãy cùng xem xét một biến số thường xuyên được ước tính – biến số mà bạn không hề nghĩ là cần ước tính. Doanh thu (revenue hay sale) chỉ giá trị mà doanh nghiệp bán được cho khách hàng trong một giai đoạn nhất định. Bạn hẳn sẽ cho rằng, xác định nó là việc dễ dàng. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Nên ghi nhận (hay “công nhận” – nói theo kiểu của kế toán viên) doanh thu vào lúc nào? Sau đây là một số khả năng:

• Khi hợp đồng được ký kết;
• Khi sản phẩm hoặc dịch vụ được bàn giao;
• Khi hóa đơn được gửi đi;
• Khi hóa đơn được thanh toán.

Nếu bạn cho rằng đó là “khi sản phẩm hoặc dịch vụ được bàn giao,” thì bạn đã lầm; như chúng ta sẽ thấy trong chương 6, có một quy tắc nền tảng sẽ quyết định khi nào thì một khoản doanh thu mới được thể hiện trong báo cáo kết quả kinh doanh. Tuy nhiên, quy tắc đó không hề đơn giản. Việc thực hiện nó đòi hỏi phải đưa ra nhiều giả định, và trên thực tế toàn bộ câu hỏi “khi nào thì doanh thu là doanh thu?” là chủ đề gây sốt ở nhiều vụ gian lận suốt từ cuối thập niên 1990 trở lại đây.

Báo cáo kết quả kinh doanh

Báo cáo kết quả kinh doanh (income statement) thể hiện doanh thu, chi phí, và lợi nhuận của doanh nghiệp trong một giai đoạn, chẳng hạn một tháng, một quý, hoặc một năm. Nó còn được gọi là báo cáo lãi lỗ (profit & loss statement), báo cáo thu nhập (statement of earnings), hoặc báo cáo hoạt động kinh doanh (statement of operations). Đôi khi từ “hợp nhất” được đưa vào trước các cụm từ này, nhưng kỳ cùng thì nó vẫn chỉ là báo cáo kết quả kinh doanh. Dòng cuối cùng của báo cáo kết quả kinh doanh là lợi nhuận thuần (lãi thuần), hay còn được gọi là thu nhập thuần (net income hay net earnings).

Chẳng hạn, hãy thử tưởng tượng một công ty bán cho khách hàng một chiếc máy photocopy, đi kèm là hợp đồng bảo trì, tất cả đều được gói chung vào cùng một gói tài chính. Giả sử chiếc máy được giao vào tháng Mười, nhưng hợp đồng bảo trì có hiệu lực trong suốt 12 tháng tiếp theo. Vậy: nên ghi nhận bao nhiêu phần giá mua ban đầu vào sổ sách kế toán tháng Mười? Nói cho cùng thì công ty vẫn chưa bàn giao hết toàn bộ dịch vụ mà họ có trách nhiệm thực hiện trong suốt cả năm. Tất nhiên, các kế toán viên có thể dự toán giá trị của những dịch vụ này, và điều chỉnh doanh thu cho phù hợp. Nhưng việc đó đòi hỏi phán đoán chủ quan đáng kể.

Ví dụ sau đây cũng không thuần túy là giả thuyết. Hãy theo dõi Xerox, công ty này đã chơi trò công nhận doanh thu với quy mô khủng khiếp đến độ sau đó bị phát hiện là đã ghi nhận không đúng con số doanh thu khổng lồ 6 tỷ đô-la. Vấn đề ở đây là gì? Xerox bán thiết bị theo các hợp đồng cho thuê bốn năm, bao gồm cả dịch vụ và bảo trì. Vậy, trong giá bán có bao nhiêu phần bù cho chi phí thiết bị, và bao nhiêu phần cho các dịch vụ đi kèm? Lo sợ rằng lợi nhuận giảm sút sẽ khiến giá cổ phiếu của công ty lao dốc, các nhà điều hành Xerox quyết định ghi nhận trước tỷ lệ phần trăm tiếp tục tăng của doanh thu ước tính – kèm theo các lợi nhuận liên quan – vào sổ sách. Lập tức doanh thu của gần như mọi hợp đồng đều được ghi nhận ngay tại thời điểm giao dịch.

Chi phí hoạt động

Chi phí hoạt động (operating expense) là các phí tổn cần thiết để duy trì hoạt động hàng ngày, bao gồm tiền lương, trợ cấp, chi phí bảo hiểm, cùng nhiều khoản khác. Chi phí hoạt động được kê khai trên báo cáo kết quả kinh doanh và được trừ vào doanh thu để xác định lợi nhuận.

Xerox rõ ràng đã lạc lối, và công ty cố gắng lợi dụng nghiệp vụ kế toán để che đậy thất bại kinh doanh của mình. Nhưng bạn có thể thấy vấn đề quan trọng ở đây là: không cần phải “xào nấu” sổ sách, người ta luôn có thể tìm ra nhiều kẽ hở để làm cho các con số trông có vẻ thế này hoặc thế khác.

Ví dụ thứ hai thể hiện tính nghệ thuật của tài chính − và cũng là một ví dụ có vai trò quan trọng trong những vụ bê bối tài chính gần đây − là xác định liệu một khoản chi phí nhất định là chi phí đầu tư cơ bản (capital expenditure) hay là chi phí hoạt động (operation expense). Chúng tôi sẽ tìm hiểu chi tiết nội dung này trong phần sau; còn bây giờ, tất cả những gì bạn cần biết là chi phí hoạt động sẽ khiến kết quả kinh doanh sụt giảm ngay lập tức, còn chi phí đầu tư cơ bản lại trải rộng tác động lên nhiều kỳ kế toán. Bạn có thể nhìn thấy sự cám dỗ ngay ở đây. Gượm đã. Ý anh chị là nếu chúng ta thực hiện tất cả các giao dịch mua văn phòng phẩm và gọi chúng là “chi phí đầu tư cơ bản”, chúng ta có thể gia tăng lợi nhuận tương ứng ư? Chính kiểu tư duy này đã khiến WorldCom rơi vào rắc rối. Để ngăn chặn sự cám dỗ đó, cả ngành kế toán lẫn cá nhân các doanh nghiệp phải có những quy tắc định rõ: nên xếp cái gì vào đâu. Nhưng các quy tắc lại dựa đáng kể vào phán đoán và quyết định của cá nhân. Một lần nữa, những phán đoán này lại tác động mạnh đến lợi nhuận của doanh nghiệp, và kéo theo là tác động lên cả giá cổ phiếu.

Cuốn sách này chủ yếu dành cho các thành viên trong một doanh nghiệp, chứ không phải cho các nhà đầu tư. Vậy, tại sao độc giả phải lo lắng về bất kỳ điều nào kể trên? Tất nhiên, lý do là vì họ sử dụng số liệu để ra quyết định. Bản thân bạn − hoặc cấp trên của bạn – cũng đưa ra những phán đoán về ngân sách, chi phí đầu tư cơ bản, nhân viên và cả tá các vấn đề khác dựa trên đánh giá về tình hình tài chính của công ty, hoặc đơn vị kinh doanh. Nếu bạn không nhận ra các giả định và ước tính nằm ẩn bên dưới các con số, và cách thức những giả định cũng như ước tính này ảnh hưởng đến con số theo một cách nào đó, có thể bạn sẽ đưa ra quyết định sai lầm. Có trí tuệ tài chính nghĩa là hiểu được khi nào các con số là “cứng” − có căn cứ chắc chắn và tương đối ít gây tranh cãi, và lúc nào chúng “mềm” − tức là, phụ thuộc nhiều vào các phán đoán chủ quan. Không chỉ có vậy, các nhà đầu tư bên ngoài, các ngân hàng, nhà cung cấp, khách hàng, và những đối tác khác cũng sẽ sử dụng các số liệu của doanh nghiệp để làm cơ sở cho quyết định của riêng họ. Nếu bạn không có những hiểu biết tốt, hữu dụng về báo cáo tài chính, và không biết những người này đang xem xét điều gì và tại sao, số phận của bạn sẽ nằm gọn trong tay họ.

Chi phí đầu tư cơ bản

Chi phí đầu tư cơ bản (capital expenditure) là chi phí mua một khoản mục được coi là khoản đầu tư dài hạn, chẳng hạn như hệ thống máy tính, thiết bị. Hầu hết các doanh nghiệp đều tuân theo quy tắc: bất kỳ giao dịch mua hàng nào nếu vượt quá một số tiền nhất định sẽ được xem là chi phí đầu tư cơ bản, giao dịch có giá trị thấp hơn là chi phí hoạt động. Chi phí hoạt động được thể hiện trong báo cáo kết quả kinh doanh, và do đó làm giảm lợi nhuận. Chi phí đầu tư cơ bản lại được kê khai trong bảng cân đối kế toán; chỉ có phần khấu hao của thiết bị đầu tư mới xuất hiện trong báo cáo kết quả kinh doanh. Chương 4 và chương 10 sẽ trình bày rõ hơn về nội dung này.

2. Xác định các giả định, ước tính, và định kiến

Hãy cùng nhau tìm hiểu sâu hơn một chút yếu tố này của trí tuệ tài chính, hiểu khía cạnh “nghệ thuật” của tài chính. Chúng ta sẽ cùng xem xét ba ví dụ và đặt ra một số câu hỏi đơn giản nhưng trọng yếu:

• Con số này chứa những giả định gì?
• Có bất kỳ ước tính nào trong những con số này không?
• Những giả định và ước tính này sẽ dẫn đến định kiến gì?
• Chúng có tác động như thế nào?

Ba ví dụ mà chúng ta sẽ xem xét là chi phí trả trước và dự trù chi phí (accrual and allocation), khấu hao (depreciation) và định giá (valuation). Nếu bạn thấy những từ ngữ trên nghe như một thứ ngôn ngữ lạ của dân tài chính, thì chớ vội lo lắng. Bạn sẽ bất ngờ khi thấy mình có đủ hiểu biết để tiếp tục cuộc chơi này nhanh như thế nào.

CHI PHÍ TRẢ TRƯỚC VÀ DỰ TRÙ CHI PHÍ: CÓ RẤT NHIỀU GIẢ ĐỊNH VÀ ƯỚC TÍNH

Mỗi tháng cứ đến một thời điểm nhất định, kế toán trưởng của công ty sẽ bận bịu “kết sổ”. Đây cũng là một câu hỏi tài chính: Tại sao lại mất nhiều thì giờ đến vậy? Nếu bạn chưa từng làm tài chính, bạn có thể tưởng sẽ chỉ mất một ngày để tổng hợp mọi số liệu cuối tháng. Nhưng thực tế là hai hay ba tuần ư?

Đúng vậy, một bước ngốn khá nhiều thời gian đó là tìm tất cả các khoản trả trước và dự trù chi phí. Bạn chưa cần hiểu chi tiết ngay − chúng ta sẽ đi sâu vào chúng ở các chương 10 và 11. Còn bây giờ, hãy đọc định nghĩa trong các khung và tập trung vào thực tế là các kế toán viên sẽ sử dụng những khoản trả trước và dự trù chi phí để cố gắng vẽ ra một bức tranh chính xác về tình hình kinh doanh của tháng này. Sau cùng, chẳng ai được lợi nếu các báo cáo tài chính không cho chúng ta biết chúng ta mất bao nhiêu chi phí để sản xuất và cung cấp dịch vụ mà chúng ta vừa bán trong tháng qua. Đó là việc mà nhân viên của phòng tài chính đang cố gắng tìm ra, và đó là lý do việc này lại tốn nhiều thời gian đến vậy.

Chi phí trả trước

Chi phí trả trước (accrual) là một phần của một khoản mục doanh thu hay chi phí được ghi nhận trong một khoảng thời gian cụ thể. Ví dụ, chi phí phát triển sản phẩm có thể được trải ra nhiều kỳ kế toán, và vì thế từng phần của tổng chi phí đó sẽ được trích chi mỗi tháng. Mục đích của chi phí trả trước là để doanh thu phù hợp nhất có thể với chi phí trong một khoảng thời gian nhất định.

Dự trù chi phí

Dự trù chi phí là phân bổ chi phí cho các bộ phận hoặc hoạt động khác nhau trong doanh nghiệp. Ví dụ, những khoản chi phí hoạt động như tiền lương của CEO thường được phân bổ vào các đơn vị hoạt động của doanh nghiệp.

Việc xác định chi phí trả trước và dự trù chi phí hầu như luôn đòi hỏi các giả định và ước tính. Hãy lấy tiền lương của bạn làm ví dụ. Giả sử trong tháng Sáu bạn nghiên cứu một dòng sản phẩm mới, và dòng sản phẩm đó được ra mắt vào tháng Bảy. Lúc này, nhân viên kế toán lên dự trù chi phí sẽ phải ước tính xem nên gán bao nhiêu phần lương của bạn cho giá thành sản phẩm (vì bạn đã bỏ phần lớn thời gian của mình cho những sản phẩm ban đầu), và bao nhiêu phần cho chi phí phát triển (vì bạn cũng làm các công việc phát triển ban đầu). Cô ấy cũng phải xác định cách tính trước cho tháng Sáu so với tháng Bảy. Tùy vào cách giải quyết các câu hỏi này, cô ấy có thể làm thay đổi đáng kể diện mạo của báo cáo kết quả kinh doanh. Giá thành sản phẩm sẽ được tính vào giá vốn hàng bán. Nếu giá thành sản phẩm tăng, lợi nhuận gộp sẽ giảm − và lợi nhuận gộp là thước đo chính để đánh giá khả năng sinh lợi của sản phẩm. Trong khi đó, chi phí phát triển lại được tính vào chi phí nghiên cứu và phát triển, và được gộp vào nhóm chi phí hoạt động trên báo cáo kết quả kinh doanh, và không hề tác động đến lợi nhuận gộp. Vậy, chúng ta hãy giả sử kế toán viên đã xác định rằng toàn bộ tiền lương của bạn cần được tính vào chi phí phát triển của tháng Sáu, thay vì giá thành sản phẩm của tháng Bảy. Cô giả định rằng, công việc của bạn không liên quan trực tiếp đến quá trình sản xuất sản phẩm, do đó không nên xếp vào giá thành sản phẩm. Nhưng ở đây có một định kiến nhân đôi dẫn đến hệ quả là:

Thứ nhất, chi phí phát triển cao hơn so với khi giả định theo hướng khác. Một nhà điều hành phân tích các chi phí sau đó có thể quyết định rằng hoạt động phát triển sản phẩm quá đắt đỏ và doanh nghiệp không nên mạo hiểm thêm nữa. Nếu điều này xảy ra, có thể doanh nghiệp sẽ hạn chế phát triển sản phẩm, việc làm này gây nguy hại cho tương lai của doanh nghiệp.

Thứ hai, nếu giá thành sản phẩm thấp hơn so với khi giả định theo hướng khác. Điều này sẽ tác động đến các quyết định then chốt như định giá và tuyển dụng. Có thể sản phẩm sẽ bị định giá quá thấp. Có thể sẽ có thêm nhiều người được tuyển vào để sản xuất thứ trông như một sản phẩm dễ sinh lời − dù lợi nhuận cho thấy có những giả định đáng ngờ.

Tất nhiên, ở hầu hết các doanh nghiệp, tiền lương phải trả cho một cá nhân sẽ không tạo nên quá nhiều khác biệt. Song những giả định tác động đến một cá nhân đó có thể được áp dụng cho toàn bộ ban quản lý. Đúng như một câu nói quen thuộc ở Washington D.C., một khoản ở đây và một khoản ở kia, và chẳng mấy chốc ta đang nói về một số tiền có thật. Song dù ở mức độ nào, trường hợp này cũng đủ đơn giản để bạn có thể dễ dàng tìm thấy câu trả lời cho những câu hỏi mà chúng tôi đã đặt ra trước đó. Con số này chứa những giả định gì? Thời gian của bạn được đầu tư vào việc phát triển, và bạn không liên quan gì nhiều đến công đoạn sản xuất ra những sản phẩm được bán trong tháng Bảy. Ước tính? Nên phân bổ tiền lương của bạn ra sao giữa chi phí phát triển và giá thành sản phẩm. Định kiến? Chi phí phát triển cao hơn, giá thành sản phẩm thấp hơn. Và các tác động? Lo ngại chi phí phát triển quá cao, trong khi giá sản phẩm có thể quá thấp.

Ai dám nói công việc tài chính không khổ ải hay thiếu sự tinh tế? Chuyên gia kế toán và tài chính luôn dốc sức để cho ra bức tranh chính xác nhất có thể về hoạt động của doanh nghiệp. Dù suốt thời gian đó, họ biết rằng họ sẽ không bao giờ nắm được con số chính xác.

TỰ QUYẾT MỨC KHẤU HAO

Ví dụ thứ hai là việc sử dụng cách tính khấu hao. Khái niệm khấu hao không quá phức tạp. Ví dụ, một công ty mua một chiếc máy hoặc thiết bị đắt tiền và kỳ vọng có thể sử dụng nó trong nhiều năm. Kế toán viên sẽ nghĩ đến một sự kiện như sau: thay vì trừ toàn bộ chi phí vào doanh thu một tháng − điều này có thể đẩy công ty hoặc đơn vị kinh doanh vào tình trạng báo động đỏ trong tháng đó, nên phân tán chi phí theo tuổi đời hữu dụng của thiết bị. Chẳng hạn, nếu cho rằng một chiếc máy có thể sử dụng trong ba năm, mỗi năm chúng ta có thể ghi nhận (“mức khấu hao”) 1/3 chi phí, hoặc mỗi tháng 1/36 chi phí, bằng một phương pháp tính khấu hao đơn giản. Đây là cách hay để ước tính chi phí thực sự của doanh nghiệp trong một tháng hay một năm bất kỳ, thay vì ghi nhận một lần toàn bộ chi phí. Không chỉ có vậy, cách này còn giúp chi phí cho thiết bị phù hợp với doanh thu mà thiết bị đó tạo ra − đây là ý tưởng quan trọng mà chúng ta sẽ khảo sát sâu hơn trong chương 4.

Khấu hao

Khấu hao (depreciation) là phương pháp được các kế toán viên sử dụng để phân bổ chi phí trang thiết bị và các tài sản khác vào tổng giá thành cho sản phẩm và dịch vụ, như được thể hiện trong báo cáo kết quả kinh doanh. Khấu hao cũng dựa trên ý tưởng tương tự như chi phí trả trước: chúng ta muốn làm cho chi phí sản xuất và dịch vụ phù hợp với những gì chúng ta đã bán hết sức có thể. Hầu hết các khoản chi phí đầu tư cơ bản đều được khấu hao (đất đai là ví dụ về chi phí đầu tư cơ bản không khấu hao). Nhân viên kế toán cố gắng trải đều chi phí đầu tư cơ bản lên tuổi đời hữu dụng của thiết bị. Chúng tôi sẽ nói rõ hơn về khấu hao ở Phần 2 và Phần 3.

Lý thuyết này hết sức hợp lý. Tuy nhiên, trên thực tế, các kế toán viên có quyền tự quyết đáng kể đối với chính xác là nên tính khấu hao bao nhiêu cho một thiết bị. Và quyền tự quyết đó có thể có tác động to lớn. Hãy lấy ngành công nghiệp hàng không làm ví dụ. Cách đây vài năm, các hãng hàng không nhận ra rằng máy bay của họ có tuổi đời hoạt động lâu hơn dự kiến. Vì vậy, các kế toán viên của ngành đã thay đổi bảng khấu hao để phản ánh tuổi đời dài hơn. Kết quả là, họ trừ đi mức khấu hao thấp hơn từ doanh thu mỗi tháng. Và hãy đoán xem điều gì đã xảy ra? Lợi nhuận ngành tăng đáng kể, phản ánh thực tế rằng các hãng hàng không sẽ không phải mua mới máy bay sớm như dự kiến. Nhưng cần lưu ý rằng, các kế toán viên đã phải giả định họ có thể dự đoán tuổi thọ hữu dụng của một chiếc máy bay. Bám vào phán đoán đó, và bản chất của một phán đoán chính là định kiến tăng trưởng cho lợi nhuận. Cũng bám vào phán đoán đó là mọi tác động: nhà đầu tư quyết định mua nhiều cổ phiếu hơn, các vị giám đốc điều hành của các hãng hàng không tính toán thấy khả năng có thể tăng lương hậu hĩnh hơn, v.v…

CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐỊNH GIÁ

Ví dụ cuối cùng về nghệ thuật tài chính liên quan đến việc định giá một doanh nghiệp − nghĩa là, tính toán xem doanh nghiệp đó đáng giá bao nhiêu. Hiển nhiên, những doanh nghiệp có cổ phần mua bán tự do sẽ được định giá mỗi ngày bởi thị trường chứng khoán. Giá trị của doanh nghiệp sẽ bằng giá cổ phiếu bất kể là bao nhiêu nhân với số lượng cổ phiếu lưu hành, con số này được gọi là giá trị vốn hóa thị trường (market capitalization hay market cap). Nhưng trong những hoàn cảnh nhất định, ngay cả con số này không phải lúc nào cũng thể hiện hết giá trị của doanh nghiệp. Ví dụ, một đối thủ cạnh tranh với khuynh hướng thôn tính có thể quyết định mua lại cổ phiếu của doanh nghiệp với giá cao, bởi doanh nghiệp mục tiêu đáng giá với nó hơn với thị trường chứng khoán. Và tất nhiên, có hàng triệu doanh nghiệp thuộc sở hữu tư nhân không hề có giá trị trên thị trường. Khi mua hoặc bán chúng, người bán và mua phải dựa vào các phương pháp định giá khác.

Nói về nghệ thuật tài chính: phần lớn khía cạnh nghệ thuật ở đây nằm ở việc lựa chọn phương pháp định giá. Các phương pháp khác nhau sẽ cho ra những kết quả khác nhau − những kết quả mà, hẳn nhiên, sẽ tiêm nhiễm định kiến vào các con số.

Chẳng hạn, giả sử công ty của bạn đề xuất mua lại một nhà sản xuất van công nghiệp có cổ phần nằm chủ yếu trong tay một số ít cổ đông. Công ty này rất phù hợp với công ty bạn – đây là một vụ mua lại “chiến lược” – nhưng bạn nên trả bao nhiêu thì hợp lý? Chà, bạn có thể nhìn vào lợi nhuận của công ty van này, rồi lên thị trường chứng khoán để xem thị trường định giá những công ty tương tự ra sao trong mối tương quan với lợi nhuận của chúng. (Đây là phương pháp tỷ suất giá trên lợi nhuận). Hoặc bạn cũng có thể nhìn vào số tiền mặt mà công ty van đó tạo ra mỗi năm, và hình dung thực tế là bạn đang mua dòng tiền đó. Sau đó, bạn sẽ sử dụng một mức lãi suất nào đó để xác định dòng tiền tương lai đó có giá trị bao nhiêu ở thời điểm hiện tại. (Đây là phương pháp chiết giảm dòng tiền). Ngoài ra, bạn có thể đơn giản nhìn vào tài sản của công ty − máy móc, thiết bị, hàng lưu kho, v.v… cùng với các tài sản vô hình như danh tiếng của công ty và danh sách khách hàng − để ước tính giá trị (phương pháp định giá tài sản).

Hẳn nhiên, mỗi phương pháp lại đòi hỏi một tập những giả định và ước tính. Ví dụ, phương pháp tỷ suất giá trên lợi nhuận giả định rằng thị trường chứng khoán khá duy lý, do đó mức giá mà nó xác lập sẽ chính xác. Nhưng tất nhiên, thị trường không phải lúc nào cũng duy lý; khi thị trường sốt giá, giá của công ty mục tiêu sẽ cao hơn so với khi thị trường trầm lắng. Bên cạnh đó, bản thân con số “lợi nhuận”, như chúng ta sẽ thấy ở Phần 2, cũng chỉ là một ước tính mà thôi.

Có lẽ vì thế bạn sẽ cho rằng chúng ta nên dùng phương pháp chiết giảm dòng tiền. Vấn đề với phương pháp này là, đâu là mức lãi suất hay mức “chiết giảm” chuẩn để sử dụng khi tính toán giá trị dòng tiền? Tùy theo mức chúng ta xác lập, giá có thể rất khác nhau. Và tất nhiên, bản thân phương pháp định giá tài sản cũng chỉ thuần tuý là một tập hợp những dự đoán về giá trị của từng tài sản.

Cứ như thể là những yếu tố bất định này vẫn còn chưa đủ, chúng ta hãy nhớ lại thời kỳ thú vị, quá khích và căng thẳng được biết đến với tên gọi “sự bùng nổ dot-com” diễn ra cuối thế kỷ XX. Những công ty Internet non trẻ và đầy tham vọng đã bật dậy mạnh mẽ, nhờ được tưới tắm và nuôi dưỡng bởi luồng vốn đầu tư mạo hiểm ồ ạt. Nhưng khi những nhà đầu tư là chuyên gia đầu cơ bỏ tiền vào đâu đó, họ sẽ muốn biết khoản đầu tư – và do vậy là công ty – đáng giá bao nhiêu. Khi công ty mới khởi nghiệp, thật khó để xác định điều này. Lợi nhuận? Bằng 0. Dòng tiền hoạt động cũng bằng 0. Và tài sản không đáng kể. Trong những thời điểm bình thường, đây là một trong những lý do tại sao các chuyên gia đầu cơ ngần ngại đầu tư cho những doanh nghiệp đang ở giai đoạn đầu. Nhưng trong kỷ nguyên dot-com, họ đã tung hê sự thận trọng, họ dựa vào thứ mà chúng ta chỉ có thể gọi là phương pháp định giá khác thường. Họ nhìn vào số kỹ sư trong biên chế công ty. Họ đếm lượng truy cập trang web (“nhãn cầu”) mà công ty đạt được mỗi tháng. Một CEO trẻ tuổi và năng động mà chúng tôi biết đã huy động được hàng triệu đô-la hầu như chỉ nhờ việc anh ta có trong tay một đội ngũ kỹ sư máy tính hùng hậu. Nhưng tiếc thay, chưa đầy một năm sau, chúng tôi đã nhìn thấy tấm biển “Cho thuê” ngay trước văn phòng công ty này.

Bây giờ thì các phương pháp định giá kiểu dot-com trông có vẻ ngu ngốc, dù ở thời điểm trước đó, với thông tin ít ỏi mà chúng ta biết về những điều tương lai nắm giữ, chúng không đến nỗi tệ như vậy. Nhưng các phương pháp còn lại đều có lý. Vấn đề là, mỗi phương pháp đều có một định kiến đưa đến những kết quả khác nhau. Và các tác động luôn có ảnh hưởng sâu rộng. Các doanh nghiệp được mua và bán dựa trên những phương pháp định giá này. Các khoản vay nợ cũng dựa trên đây. Nếu bạn nắm giữ cổ phiếu của một doanh nghiệp, thì giá trị cổ phiếu của doanh nghiệp đó phụ thuộc vào một phép định giá phù hợp. Theo chúng tôi thấy, trí tuệ tài chính của bạn cần bao gồm hiểu biết về cách thức tính toán những con số này.

3. Tại sao phải tăng cường trí tuệ tài chính?

Cho đến lúc này, cuộc thảo luận của chúng ta vẫn có phần trừu tượng. Chúng tôi đã giới thiệu với các bạn nghệ thuật tài chính và giải thích tại sao thông hiểu nghệ thuật đó là một thành tố thiết yếu để có được trí tuệ tài chính. Nhưng, ai mới là người cần có trí tuệ tài chính? Hay nói thẳng ra là tại sao nên đọc cuốn sách này?

Trước hết, chúng tôi muốn nhấn mạnh rằng cuốn sách này rất khác so với các cuốn sách tài chính khác. Nó không chứa bất kỳ kiến thức tài chính nào. Và nó cũng không phải là một phiên bản khác của cuốn Accounting for Dummies (tạm dịch: Kế toán cho kẻ ngốc). Chúng tôi sẽ không bao giờ đề cập đến ghi nợ và tín dụng. Chúng tôi cũng không bao giờ nói đến sổ cái (general ledge) hay các bảng cân đối (trial balance). Cuốn sách này nói về trí tuệ tài chính, hay như chính tiêu đề phụ của cuốn sách đã nói lên, là về việc hiểu ý nghĩa thật sự của các con số. Nó không dành cho những người sẽ trở thành kế toán viên, mà cho các thành viên trong tổ chức − nhà lãnh đạo, nhà quản lý, nhân viên − những người cần hiểu điều gì đang diễn ra trong doanh nghiệp từ góc độ tài chính, và những người có thể sử dụng thông tin này để làm việc và quản lý hiệu quả hơn. Trong cuốn sách này, bạn sẽ học cách đọc các báo cáo tài chính và cách sử dụng thông tin có trong đó để làm việc tốt hơn. Bạn sẽ học được cách tính các tỷ lệ. Bạn sẽ học về tỷ lệ hoàn vốn đầu tư (ROI − return on investment) và quản lý vốn lưu động (working capital managemet), hai khái niệm mà bạn có thể dùng để cải thiện quá trình ra quyết định và tác động lên tổ chức. Tóm lại, bạn sẽ nâng cao trí tuệ tài chính cho mình.

Vài năm trước đây, các giám đốc của các doanh nghiệp Fortune 500 được lấy làm nhóm mẫu nghiên cứu đã thực hiện một bài kiểm tra đơn giản về khả năng hiểu biết tài chính − và kết quả là họ trả lời đúng trung bình 32% câu hỏi. Nếu bạn đọc sách này, rất có thể bạn sẽ trả lời đúng 100%.

LỢI ÍCH CỦA VIỆC CÓ KỸ NĂNG TÀI CHÍNH

Không chỉ giúp đạt điểm kiểm tra cao, kỹ năng tài chính còn mang lại nhiều lợi ích thực tiễn. Dưới đây là danh sách sơ lược về những lợi ích mà bạn sẽ đạt được.

Nâng cao năng lực đánh giá phê bình doanh nghiệp

Bạn có thực sự biết liệu chủ doanh nghiệp có đủ tiền mặt để trả lương không? Bạn có biết các sản phẩm hay dịch vụ mà bạn làm ra mang lại lợi nhuận ra sao không? Liên quan đến những đề xuất chi phí đầu tư cơ bản, phân tích tỷ lệ hoàn vốn đầu tư có dựa trên những dữ liệu vững chắc không? Hãy tăng cường trí tuệ tài chính của mình, và bạn sẽ có được những kiến giải sâu sắc hơn cho những câu hỏi trên. Hoặc có lẽ bạn vừa gặp phải cơn ác mộng mà trong đó, bạn làm việc tại Enron, hoặc Global Crossing, hoặc có thể là Sunbeam. Nhiều người ở đó không có chút ý niệm nào, dù là mơ hồ, về tình trạng bấp bênh của công ty mình.

Chẳng hạn, giả sử bạn làm việc cho ông lớn viễn thông WorldCom (về sau đổi tên thành MCI) trong giai đoạn cuối thập niên 1990. Chiến lược của WorldCom là tăng trưởng qua mua lại. Vấn đề là, tiền mặt mà công ty làm ra không đủ để cáng đáng những vụ mua lại mà công ty muốn thực hiện. Vì vậy, công ty đã sử dụng cổ phiếu như một loại tiền tệ, và mua lại các công ty khác phần nào bằng cổ phiếu. Điều này có nghĩa là công ty phải giữ cho giá cổ phiếu ở mức cao; nếu không, các vụ mua lại sẽ rất đắt đỏ. Điều đó cũng có nghĩa là công ty phải giữ lợi nhuận ở mức cao, để Phố Wall định giá cao cho công ty. WorldCom đã vay mượn để trả cho những cuộc mua lại này. Một công ty vay nợ quá nhiều sẽ phải đẩy lợi nhuận lên cao; nếu không, ngân hàng sẽ dừng cho vay. Thế nên, WorldCom phải chịu sức ép nặng nề trong việc báo cáo có lợi nhuận cao từ cả hai phía.

Đó tất nhiên là nguồn gốc của vụ gian lận mà cuối cùng cũng lộ chân tướng. Công ty đã đẩy lợi nhuận “bằng đủ loại thủ đoạn kế toán, bao gồm khai bớt chi phí và xếp các chi phí hoạt động vào chi phí đầu tư cơ bản,” theo bản tóm tắt cáo trạng từ Bộ Tư pháp được đăng trên tờ BusinessWeek. Khi tất cả mọi người vỡ lẽ rằng WorldCom không có khả năng sinh lời như họ tuyên bố, toàn bộ khối xếp hình đổ sụp xuống. Nhưng ngay cả nếu không gian lận, khả năng làm ra tiền mặt của WorldCom cũng sẽ lỗi nhịp với chiến lược tăng trưởng qua mua lại của công ty. Công ty có thể tồn tại nhờ vay nợ và cổ phiếu trong một thời gian, nhưng điều đó không thể kéo dài mãi mãi.

Hoặc hãy nhìn vào Tyco International. Bên cạnh mọi câu chuyện tin tức về bữa tiệc sinh nhật hoành tráng của Dennis và chiếc giá để dù có giá cả nghìn tỷ đô-la, lại là một câu chuyện khác rất ít được nói đến. Trong suốt thập niên 1990, Tyco cũng là một ông lớn chuyên mua lại các công ty khác. Chỉ trong vòng hai năm, công ty đã mua đến 600 công ty, tức là trong mỗi ngày làm việc, công ty mua ít nhất một công ty. Với tất cả các vụ mua lại như vậy, con số lợi thế thương mại trên bảng cân đối kế toán của Tyco tăng cao đến mức khiến các ngân hàng bắt đầu lo ngại. Các ngân hàng và các nhà đầu tư không thích nhìn thấy quá nhiều lợi thế thương mại trên bảng cân đối kế toán; họ thích những tài sản có thể cầm nắm được (và lúc cấp thiết có thể bán ra được). Thế nên, khi khắp nơi kháo nhau rằng có thể có một số sai phạm trong hoạt động kế toán ở Tyco, họ lập tức buộc Tyco phải dừng hoạt động mua lại. Hiện nay, Tyco tập trung vào tăng trưởng hữu cơ và hiệu quả hoạt động xuất sắc hơn là tiến hành mua lại; bức tranh tài chính hiện tại cũng phù hợp với chiến lược của công ty này.

Lợi thế thương mại

Lợi thế thương mại (goodwill) xuất hiện trong cuộc chơi khi một doanh nghiệp mua lại một doanh nghiệp khác. Nó là con số chênh lệch giữa tài sản thuần mua được (nghĩa là, giá trị thị trường của tài sản trừ đi các khoản nợ giả định) và số tiền mà doanh nghiệp đi mua bỏ ra. Ví dụ, nếu một công ty có tài sản thuần trị giá 1 triệu đô-la và bên mua lại bỏ ra 3 triệu đô-la, thì khoản lợi thế thương mại 2 triệu đô-la sẽ được ghi vào bảng cân đối kế toán. Con số 2 triệu đô-la này phản ánh toàn bộ giá trị không được phản ánh trong các tài sản hữu hình của bên được mua − ví dụ như tên tuổi, danh tiếng, danh sách khách hàng, v.v…

Ở đây, chúng tôi không nói rằng một nhà quản lý thông minh về tài chính ắt sẽ phát hiện ra tình trạng bấp bênh của WorldCom hay Tyco. Rất nhiều người tưởng như khôn ngoan trên Phố Wall đã bị hai công ty này lừa phỉnh. Tuy nhiên, việc có thêm một chút kiến thức sẽ cung cấp cho bạn những công cụ theo dõi các xu hướng của doanh nghiệp, và hiểu thêm những câu chuyện ẩn sau các con số. Mặc dù có thể bạn không có mọi đáp án, song bạn nên biết cần đặt ra những câu hỏi nào. Đánh giá hoạt động của doanh nghiệp và các khách hàng tiềm năng luôn là việc nên làm. Bạn sẽ học được cách đánh giá hoạt động của doanh nghiệp, và tìm ra cách để hỗ trợ tốt nhất cho những mục tiêu này và gặt hái thành công.

Bảng cân đối kế toán

Bảng cân đối kế toán (balance sheet) phản ánh tài sản, các khoản nợ phải trả và vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp ở một thời điểm nhất định. Nói cách khác, nó cho ta thấy doanh nghiệp sở hữu những gì, nợ bao nhiêu và đáng giá như thế nào tại một ngày cụ thể. Nó được gọi là bảng cân đối kế toán bởi vì nó cân bằng − tài sản phải luôn bằng nợ phải trả cộng vốn chủ sở hữu. Một nhà quản lý khôn ngoan về tài chính biết rằng tất cả các báo cáo tài chính cuối cùng đều đổ về bảng cân đối kế toán. Chúng tôi sẽ giải thích tất cả những khái niệm này ở phần 3.

Hiểu hơn về định kiến trong các con số

Chúng ta đã thảo luận về định kiến được lồng vào các con số. Nhưng thế thì sao? Việc hiểu định kiến đó sẽ ích gì cho bạn? Rất nhiều: nó sẽ cho bạn kiến thức và sự tự tin − trí tuệ tài chính − để chất vấn những dữ liệu mà phòng tài chính kế toán đưa ra. Bạn sẽ có thể xác định những dữ liệu cứng, các giả định và ước tính. Bạn sẽ biết − và người khác cũng biết − khi nào thì quyết định và hành động của bạn có cơ sở vững chắc.

Hãy giả sử bạn làm ở bộ phận sản xuất, và bạn đang đề xuất mua một thiết bị mới. Cấp trên nói sẽ lắng nghe, nhưng ông ta muốn bạn chứng minh việc mua thiết bị là cần thiết. Điều này có nghĩa là bạn phải đào bới dữ liệu từ phòng tài chính, bao gồm phân tích dòng tiền cho thiết bị, các yêu cầu vốn hoạt động, và bảng tính khấu hao. Tất cả các con số này − bất ngờ thay! − đều dựa trên các giả định và ước tính. Nếu bạn hiểu chúng, bạn có thể tìm hiểu xem chúng có hợp lý không. Nếu chúng không hợp lý, bạn có thể thay đổi các giả định, sửa đổi các ước tính và tổng hợp thành một bản phân tích thực tiễn và (hi vọng là) sẽ hỗ trợ đề xuất của bạn. Ví dụ, Joe thích kể với khán giả rằng anh là một chuyên gia tài chính kỳ cựu, và anh có thể dễ dàng đưa ra một phân tích cho thấy rõ rằng công ty nên mua một chiếc máy tính có giá 5.000 đô-la. Joe sẽ giả định rằng mỗi ngày anh có thể tiết kiệm một giờ nhờ các chức năng và tốc độ xử lý của chiếc máy tính mới; anh sẽ tính toán giá trị của một giờ làm việc trong thời gian một năm; và rất nhanh, anh sẽ chứng minh được rằng việc mua chiếc máy tính là điều không cần phải đắn đo suy nghĩ. Tuy nhiên, một cấp trên thông minh về tài chính sẽ xem xét lại giả định này và đưa ra một số giả định khác, chẳng hạn thực tế là Joe có thể mất một giờ làm việc mỗi ngày vì giờ đây anh có thể dễ dàng lướt web và tải nhạc về nghe.

Điều tuyệt vời là một nhà quản lý thông minh về tài chính có thể thay đổi dễ dàng đến nhường nào các cách thảo luận, từ đó đưa ra được những quyết định xác đáng hơn. Khi làm việc cho tập đoàn Ford Motor, Joe đã có một kinh nghiệm khẳng định bài học này. Anh và một số nhân viên tài chính khác trình bày kết quả tài chính cho vị giám đốc marketing cấp cao. Sau khi mọi người ngồi vào bàn họp, vị giám đốc nhìn thẳng vào họ và nói: “Trước khi tôi mở những báo cáo tài chính này ra, tôi cần biết… trong bao lâu và ở nhiệt độ nào?” Ngay lúc đó Joe và những người khác không hiểu nổi ông ta đang nói tới chuyện gì. Sau đó, anh hiểu ra và trả lời: “Vâng thưa sếp, chúng được xử lý trong hai tiếng đồng hồ ở 350 độ”. Vị giám đốc nói: “Tốt, giờ thì tôi đã biết các anh xử lý chúng bao lâu. Chúng ta bắt đầu nào”. Ông nói với các nhân viên tài chính rằng, ông biết có những giả định và ước tính trong các con số, và ông sẽ đặt vài câu hỏi. Khi ông hỏi một con số nhất định có mức độ chắc chắn như thế nào, các nhà tài chính yên tâm giải thích nguồn gốc của con số và những giả định mà họ phải đưa ra, nếu có. Sau đó, vị giám đốc chấp nhận các con số và sử dụng chúng để ra những quyết định mà ông cảm thấy yên tâm.

Nếu thiếu đi những kiến thức như vậy, điều gì sẽ xảy ra? Rất đơn giản: người của bộ phận tài chính kế toán sẽ điều khiển các quyết định. Chúng tôi sử dụng từ “điều khiển” là vì khi các quyết định được đưa ra dựa trên các con số, và khi các con số lại dựa trên các giả định và ước tính của kế toán viên, thì các kế toán viên và nhân viên tài chính đã nắm quyền điều khiển có hiệu lực (ngay cả khi họ chẳng cố ý điều khiển thứ gì). Đó là lý do bạn phải biết nên đặt ra những câu hỏi nào.

Khả năng sử dụng các con số và công cụ tài chính phân tích và ra quyết định

Thế nào là tỷ lệ hoàn vốn đầu tư (ROI) của một dự án? Tại sao chúng ta không thể tiêu tiền khi doanh nghiệp có lợi nhuận? Tại sao tôi phải tập trung vào các khoản phải thu khi tôi không phải là nhân viên phòng tài chính? Bạn đặt những câu hỏi kiểu này và nhiều câu hỏi khác mỗi ngày (hoặc có ai đó hỏi và giả định rằng bạn biết câu trả lời!). Bạn được kỳ vọng sử dụng kiến thức tài chính để ra quyết định, chỉ đạo nhân viên cấp dưới và lập kế hoạch cho tương lai của bộ phận mình. Chúng tôi sẽ chỉ cho bạn thấy cách làm việc này, cung cấp cho bạn những ví dụ và thảo luận về những việc cần làm với các kết quả. Trong quá trình này, chúng tôi sẽ cố gắng sử dụng ít biệt ngữ tài chính hết sức có thể.

Ví dụ, chúng ta hãy cùng xem tại sao bộ phận tài chính lại yêu cầu bạn không được chi tiêu bất kỳ khoản nào, ngay cả khi doanh nghiệp có lợi nhuận.

Chúng ta sẽ bắt đầu với thực tế cơ bản là, tiền mặt và lợi nhuận là hai thứ khác nhau. Trong chương 15,chúng tôi sẽ giải thích tại sao, bây giờ chúng ta hãy tập trung vào nguyên tắc cơ bản này. Lợi nhuận dựa trên doanh thu. Doanh thu, hãy nhớ, được ghi nhận khi một sản phẩm hay dịch vụ được bàn giao, chứ không phải khi hóa đơn được thanh toán. Vậy nên, dòng đầu tiên trên báo cáo kết quả kinh doanh, dòng mà chúng ta sẽ trừ đi chi phí để ra lợi nhuận, thường chẳng là gì ngoài một lời hứa hẹn. Khách hàng vẫn chưa thanh toán hóa đơn, nên con số doanh thu không phản ánh số tiền thực có, và dòng lợi nhuận ở cuối báo cáo cũng vậy. Nếu mọi thứ suôn sẻ, cuối cùng doanh nghiệp sẽ thu được hết những khoản phải thu và sẽ có tiền mặt tương đương với lợi nhuận. Còn trong lúc ấy thì không.

Giả sử bạn đang làm việc cho một công ty kinh doanh dịch vụ làm ăn phát đạt. Công ty đó kinh doanh nhiều dịch vụ với mức giá tốt, vì vậy doanh thu và lợi nhuận của công ty khá cao. Công ty tìm thuê người với tốc độ nhanh nhất có thể, và tất nhiên cũng trả lương ngay sau khi xong việc. Nhưng tất cả lợi nhuận mà những người này đang kiếm được lại không chuyển thành tiền mặt trước 30 hoặc có thể là 60 ngày tính từ sau khi hóa đơn được gửi đi. Đó là lý do tại sao ngay cả giám đốc tài chính của một công ty có lợi nhuận cao cũng có lúc nói, đừng tiêu ngay bất kỳ khoản nào lúc này vì tiền mặt đang eo hẹp.

Dù cuốn sách này chỉ tập trung vào việc nâng cao trí tuệ tài chính trong kinh doanh, song bạn cũng có thể ứng dụng những gì học được vào đời sống cá nhân. Hãy xem xét các quyết định mua nhà hoặc mua xe của bạn. Kiến thức mà bạn đạt được có thể áp dụng cho cả những quyết định này. Hoặc xem xét cách bạn lập kế hoạch tương lai và quyết định cách thức đầu tư. Cuốn sách này không nói về đầu tư, mà nói về việc hiểu biết các vấn đề tài chính của doanh nghiệp, điều sẽ giúp bạn phân tích những cơ hội đầu tư khả dĩ.

Tiền mặt

Tiền mặt (cash) như được trình bày trên bảng cân đối kế toán có nghĩa là số tiền mà doanh nghiệp có trong tài khoản ngân hàng, cộng với bất kỳ thứ gì khác có thể dễ dàng đổi thành tiền mặt (như cổ phiếu và trái phiếu). Quả thật, nó chỉ đơn giản như vậy thôi. Sau này chúng ta sẽ thảo luận về các số đo dòng tiền. Còn bây giờ, bạn chỉ cần biết rằng khi các doanh nghiệp nói về tiền mặt, đó quả thật là chủ đề ảm đạm, thô cứng.

TRÍ TUỆ TÀI CHÍNH LÀM LỢI CHO DOANH NGHIỆP NHƯ THẾ NÀO?

Chúng tôi đồng sở hữu một tổ chức có tên gọi Viện Business Literacy. Công việc của chúng tôi là giảng dạy kỹ năng tài chính, để từ đó (chúng tôi hi vọng) nâng cao trí tuệ tài chính cho các học viên là nhà lãnh đạo, nhà quản lý và nhân viên. Vì vậy, một cách rất tự nhiên, chúng tôi nghĩ rằng đây là một bộ môn quan trọng mà học viên của chúng tôi cần học. Nhưng từ công việc của mình, chúng tôi cũng nhận thấy kỹ năng tài chính có lợi như thế nào cho doanh nghiệp. Dưới đây là danh sách sơ lược về các lợi ích.

Sức mạnh và sự cân bằng trong toàn tổ chức

Các nhân viên tài chính có chi phối các quyết định không? Đó là việc họ không nên. Sức mạnh của bộ phận tài chính cần được cân bằng với sức mạnh của bộ phận sản xuất, bộ phận marketing, bộ phận nhân sự, bộ phận khách hàng, bộ phận công nghệ thông tin, v.v… Nếu người đứng đầu các bộ phận khác không thông hiểu tài chính, không hiểu các kết quả tài chính được đo lường như thế nào và làm sao có thể sử dụng chúng để đánh giá phê bình doanh nghiệp, thì tất yếu bộ phận tài chính kế toán sẽ lấn át. Định kiến mà họ tiêm nhiễm vào các con số sẽ tác động và thậm chí có thể định đoạt quá trình ra quyết định.

Quyết định đúng đắn hơn

Các nhà quản lý thường kết hợp những gì họ biết về thị trường, đối thủ, khách hàng, v.v… vào quyết định của mình. Khi họ kết hợp thêm các phân tích tài chính, quyết định của họ đương nhiên sẽ đúng đắn hơn. Chúng tôi không phải là những tín đồ cuồng nhiệt của việc ra quyết định dựa trên các con số. Song chúng tôi thực sự tin rằng, phớt lờ những gì mà các con số phản ánh là khá dại dột. Một phân tích tài chính chính xác sẽ mở ra cho các nhà quản lý cánh cửa bước tới tương lai, và giúp họ đưa ra những lựa chọn thấu đáo hơn, thông minh hơn.

Gắn kết hơn

Hãy hình dung sức mạnh của tổ chức trong trường hợp mọi người đều hiểu khía cạnh tài chính của hoạt động kinh doanh. Mọi người có thể thực sự gắn kết với chiến lược và mục tiêu. Mọi người có thể làm việc như một đội để đạt tới khả năng sinh lời và dòng tiền ổn định. Mọi người có thể giao tiếp bằng ngôn ngữ kinh doanh, thay vì ganh đua địa vị qua các hoạt động chính trị nơi công sở.

NHỮNG RÀO CẢN CẢN TRỞ SỰ THÔNG HIỂU TÀI CHÍNH

Chúng tôi đã làm việc với nhiều cá nhân và doanh nghiệp, đủ để biết rằng, dù những kết quả mà mọi người mong muốn rất tuyệt, song chúng không dễ gì đạt được. Thực tế là, chúng tôi đã gặp nhiều rào cản có thể đoán trước, trên cả phương diện cá nhân lẫn tổ chức.

Có thể một rào cản trong số đó là bạn ghét toán, sợ toán và không hề muốn làm toán. Thế thì, hãy nhập hội với chúng tôi. Bạn có thể ngạc nhiên khi biết, phần lớn các hoạt động tài chính chỉ liên quan đến phép cộng và phép trừ. Khi dân tài chính thực sự hứng thú, họ mới thực hiện phép nhân và phép chia. Chúng tôi không bao giờ phải tính đạo hàm bậc hai của một hàm số hay xác định diện tích bên dưới một đường cong (xin lỗi các bạn kỹ sư). Thế nên đừng sợ: phần toán dễ thôi. Và máy tính cũng rẻ lắm. Bạn không cần phải là người thông minh tuyệt đỉnh mới có được trí tuệ tài chính.

Rào cản thứ hai là: bộ phận tài chính kế toán giữ kín mọi thông tin. Các nhân viên tài chính ở công ty bạn có mắc kẹt với cách tiếp cận cũ − là những người giữ và điều khiển các con số, miễn cưỡng dự mình vào các quá trình trao đổi thông tin không? Họ có quá chú tâm vào việc điều khiển và tuân thủ không? Nếu vậy, có nghĩa là bạn có thể sẽ có một quãng thời gian khó khăn để tiếp cận dữ liệu. Nhưng bạn vẫn có thể sử dụng những gì đã học được để nói về các con số trong cuộc họp của ban quản lý. Bạn có thể sử dụng các công cụ để hỗ trợ quá trình ra quyết định hoặc đặt câu hỏi về các giả định và ước tính trong những con số đó. Thực tế là có thể bạn sẽ khiến các nhân viên kế toán và tài chính vừa bất ngờ vừa thích thú.

Khả năng thứ ba là cấp trên không muốn bạn đặt câu hỏi về các con số. Nếu là như vậy, thì có lẽ chính cấp trên của bạn cũng lo lắng về kiến thức tài chính. Ông ấy có thể không biết về các giả định, ước tính và các định kiến sinh ra từ đó. Lời khuyên của chúng tôi là hãy cứ tiếp tục; cuối cùng, cấp trên sẽ nhận ra lợi ích đối với bản thân, bộ phận và doanh nghiệp. Bạn có thể giúp đỡ họ trong suốt quá trình này. Càng có nhiều người làm như thế, trí tuệ tài chính của tổ chức càng cao. Bạn cũng có thể bắt đầu mạo hiểm. Kiến thức tài chính của bạn sẽ mang đến cho bạn những nguồn năng lượng mới, và bạn có thể đặt ra một số câu hỏi thăm dò.

Khả năng thứ tư là bạn không có thời gian. Bạn chỉ cần cho chúng tôi thời gian đủ để đọc cuốn sách này. Nếu bạn đi công tác, hãy mang nó theo. Chỉ cần vài tiếng đồng hồ, bạn sẽ trở nên hiểu biết về tài chính hơn rất nhiều. Các chương được viết ngắn gọn có chủ ý, và bạn có thể đọc một chương bất kỳ khi nào rảnh. Tiện đây cũng xin nói thêm, chúng tôi đã đưa vào một số câu chuyện về những vụ lừa bịp tài chính thú vị do một số tội phạm doanh nghiệp thực hiện cuối thập niên 1990, để cuốn sách có thêm chút ít tính giải trí − và để cho bạn thấy rằng những sườn dốc ấy trơn trượt đến nhường nào. Chúng tôi không có ý rằng doanh nghiệp nào cũng giống những ví dụ đó; trái lại, hầu hết đang cố hết sức mình để cho thấy một diện mạo trong sạch và trung thực. Nhưng đọc về những gã xấu xa bao giờ cũng thú vị.

Nếu bạn có thể vượt qua những rào cản này, bạn sẽ có một đánh giá đúng mực, lành mạnh về nghệ thuật tài chính, và bạn có thể nâng cao trí tuệ tài chính của mình. Bạn sẽ không bỗng nhiên được trao cho tấm bằng MBA tài chính nhờ một phép màu nào đó, mà bạn sẽ thành một người biết đánh giá đúng các con số, một người có khả năng hiểu và đánh giá những gì mà nhân viên tài chính trình bày và đặt ra cho họ những câu hỏi đích đáng. Các con số sẽ không còn khiến bạn kinh hãi.

Nó sẽ không chiếm nhiều thời gian, nó tương đối nhẹ nhàng, và nó sẽ rất có ích cho sự nghiệp của bạn. Nào, chúng ta hãy cùng bắt đầu!

HỘP CÔNG CỤ

NHẬN VỀ NHỮNG GÌ BẠN MONG MUỐN

Hãy tưởng tượng sự kinh ngạc trên khuôn mặt của cấp trên khi bạn đề nghị tăng lương – và trong đề nghị của mình, bạn đưa ra một phân tích chi tiết về bức tranh tài chính của công ty, cho thấy chính xác đơn vị của bạn đã đóng góp thế nào cho công ty.

Xa vời ư? Không hẳn. Khi bạn đọc xong cuốn sách này, bạn sẽ biết làm sao để thu thập và diễn giải những dữ liệu như sau:

• Tăng trưởng doanh thu, tăng trưởng lợi nhuận và những cải thiện trong lợi nhuận biên của công ty trong một năm qua. Nếu hoạt động kinh doanh thuận lợi, ban quản lý cấp cao có thể trù tính các kế hoạch và cơ hội mới. Họ sẽ cần đến những người có kinh nghiệm − như bạn.
• Những thách thức tài chính còn tồn đọng. Tỷ lệ luân chuyển hàng tồn kho có thể cải thiện không? Lợi nhuận gộp hay kỳ thu tiền thì sao? Nếu bạn có thể đề xuất những cách thức cụ thể để cải thiện hiệu quả tài chính của doanh nghiệp, thì cả bạn và cấp trên đều trở thành những con người khôn ngoan.
• Tình trạng tiền mặt của công ty. Có lẽ bạn có thể chỉ ra rằng: dòng tiền tự do của công ty đủ để tăng lương cho những nhân viên mẫn cán.

Điều tương tự cũng sẽ diễn ra khi bạn áp dụng cho công việc tiếp theo. Các chuyên gia luôn khuyên những người tìm việc hãy đặt câu hỏi cho người phỏng vấn − và nếu bạn đặt những câu hỏi về vấn đề tài chính, bạn sẽ cho họ thấy bạn có hiểu biết về khía cạnh tài chính của doanh nghiệp. Hãy thử hỏi những câu đại loại như:

• Công ty có sinh lợi không?
• Nguồn vốn của công ty có dương không?
• Hệ số thanh toán ngắn hạn có thể hỗ trợ quỹ lương không?
• Doanh thu đang tăng hay giảm?

Nếu chưa biết cách đánh giá những điều này, hãy đọc tiếp − bạn sẽ học được chúng.

NHỮNG NGƯỜI THAM GIA CUỘC CHƠI VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA HỌ

Những ai thực sự phụ trách mảng tài chính – kế toán? Chức danh và trách nhiệm ở mỗi doanh nghiệp sẽ khác nhau, nhưng dưới đây là tổng quan về những cá nhân có cấp bậc cao trong bộ phận này và công việc mà họ đảm nhận:

• Giám đốc tài chính (CFO). Giám đốc tài chịu trách nhiệm quản lý và chiến lược cho tổ chức ở góc độ tài chính. Họ giám sát mọi chức năng tài chính; kế toán trưởng và thủ quỹ phải báo cáo cho giám đốc tài chính. Giám đốc tài chính thường có chân trong ban điều hành và ban giám đốc. Đối với các vấn đề tài chính, trách nhiệm đầu tàu nằm tại đây.
• Thủ quỹ. Thủ quỹ tập trung vào các công việc ở cả trong và ngoài doanh nghiệp. Người này có trách nhiệm xây dựng và duy trì quan hệ với ngân hàng, quản lý dòng tiền, dự báo và đưa ra các quyết định về vốn chủ sở hữu và cơ cấu vốn. Thủ quỹ cũng chịu trách nhiệm về quan hệ đầu tư và các quyết định về vốn chủ sở hữu dựa trên cổ phiếu. Ta có thể nói một thủ quỹ lý tưởng là một chuyên gia tài chính có nhân cách tốt.
• Kế toán trưởng (controller hoặc comptroller). Trọng tâm công việc của kế toán trưởng hoàn toàn nằm trong nội bộ tổ chức. Công việc của kế toán trưởng là cung cấp những báo cáo tài chính đáng tin cậy và chính xác. Kế toán trưởng chịu trách nhiệm về công tác kế toán chung, về báo cáo tài chính, về phân tích kinh doanh, về kế hoạch tài chính, về quản lý tài sản và về hoạt động kiểm soát nội bộ. Người này phải đảm bảo các giao dịch hằng ngày được ghi nhận chính xác và nghiêm chỉnh. Nếu không có những dữ liệu tốt và chặt chẽ từ kế toán trưởng, giám đốc tài chính và thủ quỹ sẽ không thể thực hiện phần việc của mình.