Cải cách giáo dục Nhật Bản

Sự xuất phát của giáo dục hiện đại

1. Giáo dục trong quá trình khai sáng văn minh

Cuộc sống hàng ngày của trẻ em

Bằng cuộc cải cách Minh Trị, thể chế Mạc Phủ ước chừng kéo dài 260 năm đã sụp đổ. Và rồi dưới tác động của một loạt các chính sách được thực thi bởi chính phủ Duy tân, chế độ phân chia địa vị xã hội hà khắc và rất nhiều quy định khác mang tính tiền cận đại đã bị giải trừ một cách từ từ hoặc nhanh chóng. Tự do sở hữu, tự do đi lại, tự do lựa chọn nghề nghiệp, những quy chế xoay quanh cá nhân đã được cải cách rộng lớn và trẻ em giờ đây xét ở phương diện hệ thống trước hết thuộc về “con người” với tư cách là cá thể tự do hơn là sự phụ thuộc vào địa vị xã hội hay gia đình và được coi là những người đi học.

Tuy nhiên, hiện thực xã hội không hề thay đổi nhanh như sự biến cách của chế độ. Đặc biệt ở vào thời kì trước khi có lệnh bãi bỏ các phiên (han) chuyển thành các tỉnh (ken) vào tháng 8 năm 1871, sự thống trị của chính phủ Duy tân chỉ mới giới hạn ở những vùng đất trực trị cho nên sự thay đổi diễn ra rất chậm chạp. Cuộc sống thường ngày của trẻ em (về độ tuổi thì tùy theo địa vị xã hội, giai cấp hay khu vực mà có sự thay đổi nhưng nói chung thông thường thời bấy giờ người ta coi trẻ em là những người có độ tuổi từ 6 đến 16) không có gì thay đổi lớn và nhanh chóng trước và ngay sau cuộc Duy tân.

Con cái của tầng lớp cựu võ sĩ vốn là giai cấp đặc quyền, nếu là con trai thì khoảng 10 tuổi sẽ tham gia vào tổ chức gọi là “những người bạn của trẻ em”. Ở đây, các bé trai sẽ được huấn luyện về võ nghệ và giáo dục về văn hóa trong môi trường với những quy định khắc nghiệt. Các bé trai sẽ nằm trong tổ chức này cho tới khi 15, 16 tuổi. Và như vậy mối quan hệ hình thành ở đây có mối liên hệ thông suốt với mối quan hệ con người với con người sau này khi các bé trai đã trở thành người lớn. Các bé trai này cũng theo học ở các trường của các phiên (han) ở các địa phương và trang bị vốn văn hóa cho mình với nội dung chủ yếu là Nho học. Sau khi đã làm lễ trưởng, thành phần đông vẫn đến các trường tư mở tại nhà riêng của thầy hoặc các võ đường để học tập. Đối với các bé gái thì về cơ bản được giáo dục tại gia đình với nội dung trọng tâm là các đức tính và kĩ năng thuộc về phái nữ như: đạo làm vợ, may vá thêu thùa, trà đạo, nghệ thuật cắm hoa… Cũng có ngoại lệ khi các bé gái đến ở với gia đình khác học theo thầy để nâng cao văn hóa nhưng phần đông mối quan hệ xã hội bị hạn chế.

Con cái những gia đình thương nhân cũng vậy, nếu là con trai thì sau khi tiếp nhận nền giáo dục tại nhà khoảng 10 tuổi sẽ được tổ chức vào các “Hội trẻ em”. Ở đây thông qua cuộc sống tập thể, các em sẽ học được ý thức cộng đồng hay luật lệ, đồng thời khi 6, 7 tuổi các em này cũng đi học ở các lớp học mở trong chùa. Thông thường, trẻ em sẽ học ở đây cho đến lúc 11, 12 tuổi. Nội dung học tập là đọc, viết, tính toán, lấy việc học viết làm trung tâm. Ngoài ra thông qua các cuốn sách giáo khoa Ourai(1), trẻ em cũng học được các tri thức thực dụng cần thiết cho cuộc sống hàng ngày và học được cách ghi chép, tính toán sổ sách. Khi tròn 13, 14 tuổi, các em ra khỏi gia đình và trở thành những đứa trẻ học việc, đến 17, 18 tuổi thì làm lễ chính thức trở thành người lao động thực thụ. Đối với trường hợp là thợ thủ công thì khi 21, 22 tuổi, vào lúc thời kì học việc chấm dứt, sẽ chính thức trở thành người thợ thủ công thực thụ. Đối với các bé gái thì sau khi tiếp nhận giáo dục văn hóa tại nhà ở độ tuổi 14,15, nếu là con cái của những gia đình thương nhân khá giả sẽ được gửi tới làm người học việc trong các gia đình hào thương hay võ sĩ. Những gia đình nghèo cũng thường gửi con cái đến làm người giúp việc trong các gia đình thương nhân giàu có. Cho dù là ở trường hợp nào đi nữa thì trẻ em ngay từ nhỏ đã phải đến sống ở gia đình khác và phải lao động, tiếp nhận sự giáo dục, huấn luyện và nếm trải cuộc sống khá khắc nghiệt và điều này được coi là cần thiết để trở thành người lớn.

Ở các gia đình nông dân, cũng giống như trẻ em ở các gia đình thương nhân, sau khi tiếp nhận giáo dục văn hóa thì vừa lao động vừa trưởng thành. Các bé trai khi 6, 7 tuổi sẽ được tổ chức vào “Hội trẻ em” trong quãng thời gian trước khi bước vào tuổi 15, 16 để trở thành thành viên của “Hội thanh niên”. Trong môi trường giáo dục tập thể, các em sẽ học đọc, học viết, học về luật lệ, tập tục của làng và đồng thời cũng trở thành những người đảm nhận các hoạt động liên quan đến các nghi lễ của làng trong năm. Trẻ em trong các gia đình nông dân khá giả từ lúc 6, 7 tuổi sẽ đến học tại các lớp học trong chùa trang bị vốn văn hóa cho mình với trọng tâm là Nho học, những trẻ em ham học sau đó tiếp tục theo học tại các trường tư tại gia để nâng cao trình độ văn hóa. Các bé gái thì vừa được giáo dục tại nhà đồng thời cũng là thành viên của “Hội thêu thùa” giống như hội, nhóm của các bé trai, tiếp nhận giáo dục văn hóa mang tính cộng đồng và khi 15, 16 tuổi thì trở thành thành viên của “Hội thiếu nữ”. Con gái của các gia đình nông dân khá giả thì khi 6, 7 tuổi có thể đến học tại các lớp học trong chùa và khoảng 15 tuổi thì ra khỏi nhà để trở thành người học việc.

Cho dù xuất thân từ tầng lớp nào đi nữa thì nói chung, trẻ em vẫn tiếp nhận sự huấn luyện, giáo dục trong môi trường bè bạn, trong các tổ chức tùy thuộc theo địa vị xã hội, khu vực mà trưởng thành về nhân cách. Mặt khác, thông qua việc học tập tại các lớp học trong chùa, các trường học của phiên (han) mà trẻ em được trang bị năng lực đọc, viết cơ bản, được giáo dục tri thức. Với các bé gái thì học được kĩ năng thêu thùa, may vá và khoảng 15, 16 tuổi thì chính thức trở thành người trưởng thành.

Cải cách giáo dục của Chính phủ Duy tân
Phương châm giáo dục của Chính phủ Duy Tân trong thời kì trước khi diễn ra sự phế bỏ các phiên (han) chuyển thành các tỉnh (ken) do nền móng của chính phủ chưa ổn định và chủ thể thực sự quyết định các chính sách của chính phủ liên tiếp thay đổi cho nên không thống nhất. Tuy nhiên, nếu nói một cách tổng quát thì cho dù vẫn còn nằm trong phạm vi của sự chuyển biến từ chủ nghĩa phục cổ sang chủ nghĩa khai sáng, từ lập trường nhị nguyên giáo dục dành cho người cai trị và giáo dục dành cho người bị trị sang tư tưởng phức tuyến giáo dục dành cho tầng lớp tinh hoa và giáo dục đại chúng, thì về cơ bản nó đã diễn ra sự chuyển biến về phía quan điểm nhất nguyên là giáo dục quốc dân.

Cải cách giáo dục đầu tiên của Chính phủ Duy tân là đề án “Học xá chế” do Tham dự nội quốc sự vụ cục phán sự Tamamatsu Misao cùng các học giả ngành Quốc học khác soạn thảo. Hình mẫu của “Học xá chế” là kiểu kí túc xá đại học cổ đại với 5 môn học là Học thần (thờ phụng tổ tiên Thiên hoàng, Bản giáo học (thần điển, hoàng tịch…), Kinh thế học (lễ nghi, luật lệ), Từ chương học (ca từ, từ văn…), Phương tài học (thiên văn, y thuật…), Ngoại phiên học (Hán, Lỗ, Anh quốc, Pháp quốc…). Bên cạnh đó, để đảm bảo có trong tay nhân tài, vào tháng 5 cùng năm chính quyền đã cho đổi tên cơ sở học tập ở Kyoto thành “Đại học liêu đại” và mở cửa chiêu sinh với tư cách là nơi học về Hán học và Hoàng học. Có thể thấy rằng trong thời kì này Chính phủ đang dò dẫm trong con đường Vương chính phục cổ.

Trong khi đó ở Tokyo, sau khi dời đô (tháng 4 năm 1869), vào tháng 8 trường học Shoheiko của cựu chính quyền Mạc phủ được phục hưng với tư cách là trường đại học, đồng thời trường Kaisei và trường y được coi là chi nhánh của trường đại học. Đến tháng 9, trường đại học có thêm chức năng là cơ quan hành chính giáo dục trung ương. Sau cuộc Chiến tranh Boshin(2), Chiến tranh Đông Bắc, sự đầu hàng của Enomoto Takeaki, sự chống trả bằng vũ lực của phái chống đối chấm dứt, chính phủ Duy Tân cũng chuyển từ chế độ công – quân, liên hợp chư hầu sang thành chính phủ lấy Thiên hoàng làm trung tâm với sự lãnh đạo chủ yếu trong chính phủ thuộc về các võ sĩ thuộc tầng lớp dưới như Okubo Toshimichi, Kido Takayoshi. Sự kiện này nói lên rằng tính tất yếu và tính hiện thực của việc phục hồi chế độ Thiên hoàng cổ đại không còn nữa. Từ đây trở đi, ý tưởng tái kiến thiết trường học lấy Kyoto làm trung tâm không bao giờ xuất hiện lại lần thứ hai.

Ở trường Đại học Tokyo, các môn học như Quốc học, Hán học, Dương học được thiết lập và tư tưởng coi Quốc học là trọng tâm được xướng lên mạnh mẽ. Tuy nhiên trên thực tế do sự mâu thuẫn bên trong mà trường học không phát huy được chức năng của mình và dẫn đến tình trạng phải đóng cửa vào tháng 7 năm 1870. Tư tưởng giáo học dựa theo nguyên lí chính giáo đồng quy(3) cũng chấm dứt. Trước đó vào tháng 1 năm 1870, Trường đại học được tái tổ chức thành Đại học và các trường Daigaku Minamiko, Higashiko với tư cách là chi nhánh của trường đại học đã đứng ra độc lập.

Biệt lập với công việc trên, những người theo phái Dương học như Mitsukuri Rinsho, Kanda Takahira, Mori Arinori đã được Viện Thái chính(4) bổ nhiệm làm nhiệm vụ điều tra giám sát trường học. Dưới tay những người này, tháng 3 năm 1870, Đại học quy tắc, Trung tiểu học quy tắc được biên soạn và công bố nhằm thúc đẩy cải cách trường học. Theo Đại học quy tắc thì Đại học phải là đại học kiểu phương Tây với 5 khoa là Giáo khoa, Pháp khoa, Lí khoa, Y khoa dự bị và chính thức, Văn khoa. Theo quy định của Trung tiểu học quy tắc thì tiểu học là nơi trẻ em 6, 7 tuổi nhập học và học tập các môn phổ thông cùng với 5 môn chuyên khoa ở đại học, trung học sẽ tiếp nhận trẻ em ở độ tuổi từ 16 đến 22 để học về chuyên môn, những học sinh “tuấn tú” sẽ được gửi đến đại học và trung học nhắm đến mục tiêu thu hút nhân tài trong lòng quốc dân rộng lớn. Tuy nhiên, điều này mới chỉ dừng lại ở mức ý tưởng, sự triển khai chính sách giáo dục một cách chính thức còn phải đợi đến khi việc bãi bỏ các phiên (han) chuyển thành các tỉnh ( ken) được thực thi.

Về giáo dục dành cho dân chúng, vào tháng 3 năm 1869, Chính phủ đã ban hành Phủ châu thi chính thuận tự quy định rằng ở các phủ, tỉnh phải lập các trường tiểu học để làm cho dân chúng hiểu được quốc thể, thời thế và giữ gìn phong tục. Đến tháng 8 cùng năm thì đặt thêm Truyền giáo sứ tăng cường giáo hóa các tư tưởng như tư tưởng hoàng quốc, tư tưởng tôn kính thánh thần, sau đó vào tháng 2 năm 1870 tiếp tục ban bố chiếu chỉ Đại giáo tuyên bố về truyền giáo, tháng 4 năm 1872 thì tiến hành cải tổ thành Ban “Thần chi” nằm trong Bộ Giáo dục, đến tháng 5 đặt ra chức giáo đạo tăng cường giáo hóa dân chúng “giữ gìn quốc thể, làm rõ đạo nghĩa quân thần, tăng cường giáo hóa” (Kiến nghị của Tá viện, Lịch sử phát triển chế độ giáo dục từ thời Minh Trị, quyển một).

Đại giáo tuyên bố mặc dù có nội dung chủ yếu là các hoạt động truyền giáo nhưng do có một khoảng cách đối với trào lưu khai sáng và đảm nhận công việc này lại là các thần quan và tăng lữ, những người vốn có nguyên lý tư tưởng và ý tưởng khác nhau, cho nên hoạt động chỉ dừng lại ở việc tuyên truyền một cách chung chung về tư tưởng quốc thể lấy Thiên hoàng làm trung tâm. Về sau, vào tháng 4 năm 1875, đại học viện, nơi đào tạo những người làm nghề giáo đạo bị đình chỉ và hầu hết chúng trở thành hữu danh vô thực. Tháng 8 năm 1894, cuối cùng chức giáo đạo cũng chấm dứt.

Giáo dục ở các phủ, phiên (han) và tỉnh (ken)
Trong bối cảnh đó, ở các địa phương sự thành lập các trường học độc lập hay sự thiết lập, vận hành các tổ chức giáo dục là điều đáng lưu ý.

Ví dụ ở phủ Kyoto từ tháng 6 đến tháng 12 năm 1869 (năm Minh Trị thứ 2), các trường tiểu học như Trường tiểu học Ryuuchi, Trường tiểu học Bangumi đã có đến 64 trường được mở. Việc này một mặt thể hiện sự thử nghiệm trước sự chuyển đổi phương phâm giáo dục dân chúng của chính phủ; mặt khác là sự dò dẫm ban đầu về hành chính giáo dục thống nhất kiểu phương Tây, về chế độ học khu, nội dung giáo dục lấy tri thức làm trung tâm, chương trình, chế độ lên lớp theo năm căn cứ vào chế độ thi cử nghiêm ngặt để tiến tới trường học hiện đại.

Có thể nói đây là một bước tiến ban đầu của trường tiểu học hiện đại ở Nhật Bản.

Fukuzawa Yukichi khi thị sát trường học được sáng lập lúc đương thời đã ghi lại như sau: “Việc chia thành phố ra thành 64 khu và phân chia trường học nói lên rằng họ đã có học về “lịch sử trường học” ở phương Tây. Ở mỗi khu này thiết lập một trường tiểu học. Ở trong khu vực đó không kể giàu sang phú quý hay nghèo khó, trẻ em nam nữ từ 7, 8 tuổi đến 13, 14 tuổi đều được phép đến đây học tập. Ở trong trường thì phân làm hai, cung cách giáo dục nam nữ cũng khác nhau, nói cách khác là học sinh ngồi riêng… Về số lượng học sinh trong trường tiểu học thì ở những trường ít là khoảng từ 70 đến 100, những trường nhiều từ khoảng 200 đến hơn 300 người. Trong trường học cực kì sạch sẽ, ở trên tường không hề có vết xây sát, chỗ ngồi cũng không hề có vết bẩn, không hề có sự khinh suất hay hỗn loạn, không có điểm nào vi phạm cả” (Ghi chép về trường học Kyoto, tạp chí 50 năm tiểu học Kyoto).

Ở các phiên (han) cũng vậy, ví dụ như ở phiên Shizuoka (tỉnh Shizuoka) tháng 1 năm 1869 đã thành lập trường tiểu học trực thuộc trường quân sự Numazu, nhận trẻ em 7, 8 tuổi nhập học, chia làm ba cấp lớp, ở đó các học sinh phải học đọc, viết, tính toán, địa lý, thể dục, bơi lội… Trường tiểu học này trở thành cơ sở giáo dục dự bị của trường quân sự với tư cách là cơ sở giáo dục chuyên môn. Đây là trường tiểu học được thành lập với mục đích đào tạo nhân tài đồng thời cũng là nơi sớm đưa vào các nguyên lý hiện đại như tổ chức hành chính lấy học khu làm trung tâm, nội dung chương trình giáo dục thống nhất, áp dụng chế độ thi cử, lên lớp… Cũng ở phiên (han) này, cho đến trước khi việc bãi bỏ phiên (han) thành lập các tỉnh (ken) được tiến hành, đã lấy trường tiểu học này làm mô hình mẫu để tổ chức ra các trường tiểu học cùng loại khác khắp trong phiên (han).

Bên cạnh đó, ở phiên (han) Fukushima (tỉnh Hiroshima), tháng 6 năm 1871 có trên 100 ngôi trường là nơi “khai sáng” được thành lập. “Không phân chia sĩ, nông, công, thương” trẻ em nam nữ từ 7 đến 13 tuổi tất cả được đến học tại các trường “khai sáng” và các môn học bắt buộc là Hướng dẫn về cách thức sản xuất, Thế giới quốc tận(5), Vạn quốc lịch sử, Cùng lý đồ giải”(6)… Sự phân biệt giữa võ sĩ với dân thường được xóa bỏ và ở đây có thể thấy rõ nỗ lực truyền dạy tri thức thực dụng của phương Tây và ý thức chạy đua với thời đại. Bên cạnh đó trong các trường tiểu học ở phiên (han) Kanazawa cũng như ở các phiên khác trên toàn quốc đã xuất hiện nhiều sự thử nghiệm tiến hành thành lập và vận hành các trường tiểu học kiểu Tây Âu.

Cũng khoảng thời gian này, tỉnh Kanagawa có các trường địa phương và ở Nagoya thì có các “nghĩa trường” với số lượng được thành lập vượt quá con số 400. Các trường tiểu học của các phủ, phiên (han) và tỉnh (ken) này cho dù mức độ có khác nhau nhưng đều có những điểm chung là được thành lập với tư cách là cơ sở giáo dục sơ cấp thống nhất và do đó nó có tổ chức hành chính tập quyền, có chuẩn bị chế độ sách giáo khoa và nội dung giáo dục mang tính hiện đại, cố gắng đảm bảo có được những giáo viên có tư chất nhất định. Về sau, các trường này đã đóng vai trò tiên phong khi chính phủ thực thi giáo dục tiểu học. Tuy nhiên, ngay cả những chuyển động này cũng chưa giải quyết được các vấn đề quan trọng có liên quan đến việc lựa chọn chính sách như cuối cùng thì các lớp học trong chùa sẽ được thanh toán như thế nào, có nên cải tạo để biến chúng trở thành những trường tiểu học hiện đại hay không. Bên cạnh đó sẽ thống nhất như thế nào giữa giáo dục sơ cấp nhằm đào tạo nhân tài với giáo dục quốc dân là giáo dục cơ sở nhằm phục vụ cuộc sống của dân chúng. Thêm vào đó ở giai đoạn mà quốc gia thống nhất mang tính trung ương tập quyền chưa hình thành thì đó cũng chỉ mới dừng lại là những bước đi dò dẫm mang tính cá thể.