Dược Học Tham Luận

Căn cứ vào nguyên lý Nội Kinh, phàm khi bàn về thuốc mà nói lạnh nóng ấm mát là thuộc về khí. Chữ khí ở đây có nghĩa là hơi, chứ không phải chữ hương hay chữ xú là mùi.

Chua đắng ngọt cay mặn là thuộc về vị. Khí là dương, vị là âm. Nếu khí hậu là dương trong dương, là nhẹ trong nhẹ. Khí bạc là âm trong dương, là nặng trong nhẹ. Vị hậu là âm trong âm, là nặng trong nặng. Vị bạc là dương trong âm, là nhẹ trong nặng.

Khí nhẹ thì phát tiết, tán biểu. Khí nặng thì phát nhiệt sanh ấm.

Vị hậu thì tiết, giáng, tả. Vị bạc thì thông lợi khiếu, thẩm thấp.

Cay ngọt phát tán là dương, chua đắng vọt tiết là âm. Vị mặn vọt tiết cũng là âm. Vị lạt thấm tiết là dương, nhẹ thanh, bốc nổi là dương. Nặng đục chìm giáng là âm.

Khí, dương, đi ra khiếu trên; Vị, âm, đi ra khiếu dưới. Thanh dương phát ra tấu lý, trược âm chạy về năm tạng. Thanh dương qui ra tứ chi, trược âm qui về sáu phủ. Đó là chỗ về của âm dương.

Phàm những vị thuốc đi vào cơ thể, nếu nhẹ bọng thì phải theo thế nổi mà đi lên. Nặng chắc theo thế chìm mà đi xuống. Nếu vị bạc nhẹ thì khí nhiều, bốc lên theo khí sanh của mùa Xuân. Nếu khí bạc nhẹ thì vị nặng nhiều, đi xuống thu liễm theo khí Thu. Nếu khí hậu vị bạc thì nổi theo khí trưởng của mùa Hạ. Nếu vị hậu khí bạc thì chìm mà bế tàng theo khí Đông. Nếu vị bình, khí cũng bình thì hóa theo khí thành của Thổ.

Nếu khí hậu vị bạc thì nổi mà bốc lên. Vị hậu khí bạc thì chìm mà đi xuống. Nếu khí vị đều hậu thì có thể nổi có thể chìm. Nếu khí vị đều bạc thì có thể thăng có thể giáng. Vị mặn không bao giờ thăng, cay ngọt không bao giờ giáng, khí lạnh không bao giờ nổi, khí nóng không bao giờ chìm. Đó là định lý lên xuống nổi chìm của thuốc khi vào cơ thể.

Phàm thuộc loại rễ từ mặt đất trở xuống thì nửa thân rễ phía trên khi vào cơ thể thường đi lên, nửa thân rễ phía dưới thường đi xuống. Cành thường chạy ra tay chân. Vỏ thì thông ra da thớ. Tim cội thì đi vào tạng phủ. Chất nhẹ đi lên vào Tim Phổi, nặng đi xuống vào Gan Thận. Trong bọng xốp thì phát biểu, trong đặc chắc thì công lý. Chất khô ráo thì vào phần khí, nhuận ướt thì vào phần huyết. Đó là định luật đồng loại theo về của trên dưới trong ngoài.

Nếu thuốc hoặc thiên trọng màu xanh, hoặc vị chua, hoặc mùi nồng, hoặc tính ấm, hoặc thăng phát thì đều theo điều kiện thiên trọng đó mà quyết định vào hệ thống Khuyết Âm và Thiếu Dương.

Nếu thuốc hoặc thiên trọng màu đỏ, hoặc vị đắng, hoặc mùi khét, hoặc tánh nóng thì đều vào hệ thống Thủ Thiếu âm và Thủ Thái dương.

Nếu thuốc hoặc thiên trọng màu vàng, hoặc vị ngọt, hoặc mùi thơm, hoặc tánh ẩm thì đều vào hệ thống Túc Thái Âm và Túc Dương Minh.

Nếu thuốc hoặc thiên trọng màu trắng, hoặc vị cay, hoặc mùi tanh, hoặc tánh thu liễm, thì đều vào hệ thống Thủ Thái Âm và Thủ Dương Minh.

Nếu thuốc hoặc thiên trọng màu đen, hoặc vị mặn, hoặc mùi thúi, hoặc tánh lạnh thì đều vào hệ thống Túc Thiếu âm và Túc Thái dương.

Tóm lại hoặc hình, hoặc sắc, hoặc khí, hoặc vị, hoặc tánh chất, hoặc tính tình, miễn có một điểm thiên trọng, cứ xoắn ngay vào đó mà khám phá, chứ không thể có một vị mà tất cả mọi khía cạnh đều chỉ một hành.

Trong 12 hệ thống tạng phủ kinh mạch, chỉ có Thủ Khuyết âm và Thủ Thiếu Dương không có tạng sở chủ riêng. Vì Thủ Khuyết âm thuộc bọc Tim, bám liền với Tim, và thông với Túc Khuyết Âm Gan. Còn Thủ Thiếu dương thì mắc liền với Buồng Mật của Túc Thiếu Dương.

Khuyết Âm chủ về huyết, nên các vị thuốc vào hệ thống phần huyết của Gan đều có ảnh hưởng vào hệ thống Bọc Tim, chỉ tùy nặng nhẹ. Còn Thiếu Dương chủ về khí nên các vị thuốc vào phần khí của hệ thống kinh mạch thì đều vào Tam Tiêu(màng bọc tất cả tạng phủ).

Mạng Môn tướng hỏa đi tản mát theo hệ thống Mật, Tam Tiêu và Bọc Tim. Nên vị thuốc nào vào Mạng Môn thì cũng đồng thời ảnh hưởng Tam Tiêu, Mật, Bọc Tim. Đó là cách đi vào các bộ phận trong cơ thể của những vị thuốc.

Về lý thuốc, có cách cùng đi với nhau, đồng loại không thể lìa như Huỳnh Bá, Tri Mẫu chẳng hạn. Còn cùng tá sứ lẫn nhau tức là phụ trợ lẫn nhau. Ghét nhau tức là có tính cách cướp đoạt công năng. Sợ nhau tức là gặp nhau sẽ bị chế phục. Phản nhau là có tính cách trái nhau. Sát phạt nhau nghĩa là bị chế bớt độc. Đó là nghĩa của dị đồng.

Khi tạng Gan bị gồng thắt, huyết ráo, phải cần có vị ngọt để làm hưỡn lơi. Khi tạng Gan muốn tán thông điều đạt, thì phải được vị cay để tán, và cay cũng để bổ. Dùng chua để tả.

Khi tạng Tim bị giãn lơi, phải cần có vị chua để thu liễm. Tạng Tim muốn được mềm dẻo phải có vị mặn để mềm, lại cũng dùng vị mặn để bổ, ngọt để tả.

Khi tạng Tỳ bị ẩm thấp thái quá, cần phải có vị đắng để làm cho ráo. Tạng Tỳ muốn hưỡn lơi phải cần gấp vị ngọt để bồi bổ, còn vị đắng để tả (làm cho ráo).

Khi tạng Phổi khổ vì hơi đưa xốc lên do bị hỏa khắc, phải cần gấp vị đắng để tả. Muốn cho Phổi được co lại phải có vị chua để thu liễm, để bồi bổ, dùng vị cay để tiết.

Khi tạng Thận quá ráo phải cần gấp vị cay để nhuận. Muốn cho tạng Thận được rắn chắc phải dùng vị đắng, vừa làm rắn chắc vừa bồi bổ, dùng vị mặn để tả.

Đó là đại lược ý nghĩa bổ tả của năm vị năm tạng. Tuy nhiên luật sanh khắc bổ tả của vị thuốc cũng như của tạng phủ vốn không tuyệt đối, vì còn phụ thuộc trình độ, khí vị cao thấp khác nhau chi phối nữa. Thí dụ: nước làm tắt lửa, nhưng tuyệt đối không có nước, không có hơi nước thì lửa cũng không thể cháy. Cho nên lửa với nước, lạnh với nóng, mặn với đắng, đều có mức độ nương nhau mà tồn tại. Cũng như tạng Thận với tạng Tim, tạng Tim với tạng Phổi v.v cũng vẫn có thế nương nhau mà tồn tại. Cho nên sinh khắc bổ tả không phải là thứ chết tê đóng cứng, cố chấp vào chữ và lời mà được. Học giả cần phải biết!

Khi bị khí phong xâm nhập vào trong, dùng cay mát để trị, đắng ngọt để tá. Ngọt để thư giãn, cay để giải tán.

Khi bị khí nhiệt lấn vào trong, dùng mặn lạnh để trị, ngọt đắng để tá, chua để thu liễm, đắng để phát.

Khi bị khí thấp lấn vào trong, dùng đắng nóng để trị, dùng chua lạt để tá. Đắng để ráo, lạt để tiết.

Khi khí hỏa lấn vào trong, dùng mặn lạnh để trị, dùng đắng cay để tá, dùng chua để thu, dùng đắng để phát.

Khi khí ráo lấn vào trong, dùng đắng ấm để trị, ngọt cay để tá, đắng để hạ.

Khi khí hàn lấn vào trong, trị bằng ngọt nóng, tá bằng đắng cay, mặn để tả, cay để nhuận, đắng để rắn chắc.

Đó là chủ trị của sáu khí xâm lấn vào trong đều có chỗ hợp nghi. Cho nên phải rõ suốt tánh thuốc, khi áp dụng cần phải xét kỹ.

Trong con người, năm tạng ứng theo năm hành, năm hành có tương sanh tương khắc tức là nền tảng lý hóa học của Á Đông. Tương sanh theo thế mẫu tử tức là hệ thống trên dưới. Nội Kinh nói bệnh hư thì bổ tạng mẫu, bệnh thiệt thì tả tạng tử. Lại nói: tạng tử có thể làm cho tạng mẫu được sung túc, rắn chắc trở lại. Thí dụ: Thận là tạng mẫu của Gan, Tim là tạng tử, nên thuốc vào hệ thống Gan đồng thời cũng ảnh hưởng vào Thận và Tim. Tất cả các tạng đều như thế cả.

Đó là lý năm hành tương sanh, tử mẫu cùng ứng.

Quá chua hại Gan, vị cay chế lại. Quá đắng hại khí, vị mặn chế lại. Quá ngọt hại Tỳ, dùng chua chế lại. Quá cay hại da lông, dùng đắng chế lại. Quá mặn hại huyết, vị ngọt chế lại.

Đó là nghĩa năm hành chế hóa trong năm vị, và vị thái quá tổn thương trong cơ thể.

Vị chua tác động mạnh vào gân, nên bệnh gân chớ ăn nhiều của chua. Gân gặp chua thì hoặc co vặn hoặc rút lại nặng thêm. Vị đắng tác động mạnh vào xương, bệnh xương chớ nên ăn nhiều vị đắng vì xương gặp đắng càng tăng thêm khí âm, nặng nề không cất nổi.

Vị ngọt tác động mạnh vào Tỳ. Bịnh bắp thịt chớ ăn nhiều vị ngọt, vì thịt gặp ngọt thì ngăn hơi, da cũng nặng thêm.

Vị cay tác động mạnh vào phần khí. Bịnh khí chớ nên ăn nhiều vị cay, vì khí gặp cay thì tán hư thêm.

Vị mặn tác động mạnh vào huyết. Bịnh huyết chớ nên ăn nhiều vị mặn, vì huyết gặp mặn thì ngưng đọng làm khát nước.

Đó là chỗ cấm kỵ của năm bệnh.

Ăn quá mặn thì mạch máu bị ngưng rít, khí sắc biến.

Ăn quá đắng thì da khô lông rụng.

Ăn quá cay thì gân rút, móng khô.

Ăn quá chua thì thịt nứt nẻ, môi trớt.

Ăn quá ngọt thì xương đau, tóc rụng.

Đó là sự thái quá tổn thương của năm vị.

Thuốc là vật chất, đều có hình tánh, khí chất để làm điều kiện đi vào hệ thống thích hợp. Có khi bởi giống hình mà hấp dẫn như Lệ Chi hạch vào ngoại thận. Có khi bởi đồng tánh mà về nhau, như thuộc Mộc vào Gan, thuộc Thủy vào Thận v.v. Có khi bởi đồng khí tương cầu như Mộc Hương vào Tỳ chẳng hạn. Có khi bởi đồng thành phần mà tụ về như phần đầu vào đầu, thân vào thân, cành vào tay chân, chẳng qua là lý tự nhiên. Cứ nhắm vào phần thiên trọng, có thể dùng ý mà nhận được.

Còn phần tên, hoặc đặt theo hình như Nhân Sâm, Cẩu Tích v.v , hoặc theo màu như Huỳnh Liên, Huyền Sâm v.v , hoặc theo mùi như Mộc Hương, Hương Nhu v.v , hoặc theo vị như Cam Thảo, Khổ Sâm v.v , hoặc theo chất như Thạch Cao, Hượt Thạch v.v, hoặc theo thành phần như Quy Thân, Quy Vỹ v.v, hoặc theo mùa như Hạ Khô Thảo, Khoản Đông Hoa v.v, hoặc theo công năng như Hà Thủ Ô, Cốt Toái Bổ v.v. Tuy nhiên cũng có khi xuất phát từ địa phương dân dã, không nhất thiết đều có ý nghĩa đầy đủ.

Về bào chế theo lửa có bốn cách: Nung, lùi, nướng, sao.

Theo nước có ba cách: Tẩm, ngâm, rửa.

Chế chung cả nước lửa có hai cách: Chưng và nấu.

Chế rượu để bốc lên, chế gừng để ấm tán, chế muối để đi vào Thận làm mềm, chế giấm để đi vào Gan thu liễm, chế đồng tiện để bớt tánh táo liệt và dẫn đi xuống, chế nước vo gạo để trừ ráo hòa trung, chế sữa để nhuận khô sanh huyết, chế mật ong để huỡn và tăng thêm nguyên khí, chế với đất vách là mượn khí đất để bổ trung châu, chế bằng bột mì, men để đàn áp bớt tánh khốc liệt, đừng thương tổn thượng tiêu, ngâm nước đậu đen, Cam Thảo để giải bớt độc cho được bình hòa. Tẩm các thứ mỡ nướng đều để dễ thấm vào xương. Gỡ bỏ múi để khỏi trướng, bỏ tim để trừ phiền.

Đó là phép chế trị đều có chỗ hợp.

Tác dụng của thuốc, hoặc thổ nghi lệch lạc thì có tốt xấu khác nhau. Hoặc chợ búa giả dối thì khí vị sai suyễn hoặc thâu thập trái mùa thì nhuận khô, khác chất. Nếu đầu đuôi dùng lộn xộn thì chỉ huy không ứng. Nếu chế trị không tinh thì công lực rất giảm. Người dùng không xét, cứ quy tội cho thuốc vô công, khác chi binh không ròng mà nghĩ đem trừ giặc, làm bại tướng tổn binh. Cái học lý hóa trị liệu của Y Đạo há dễ xem thường được sao!

Một điểm nữa cần phải được nhắc đến, từ ngàn xưa đều theo Nội Kinh đã nêu, mỗi vị mỗi hành ghép vào mỗi tạng. Cũng như các tạng, tạng Gan được ghép vào vị chua hành Mộc, nhưng xét ra tạng Gan và tạng Tỳ là hai tạng chiếm phần khoảng giữa người theo thế tréo của giao hổ trong làn sóng viên quang, làm cho tạng Gan nằm bên phải, nhìn kỹ thấy có bốn lá, đại khái có hai lá, lá to nằm ngoài, lá nhỏ nằm trong. Còn tạng Tỳ thì Tỳ âm nằm dưới dạ dày, đuôi nó lệch về phía trái cũng như Tỳ dương, làm cho Tỳ dương trở thành cơ cấu Mộc trong Thổ, để đối xứng với lá to nằm ngoài của Gan là Thổ trong Mộc, làm thành thế quân bình theo thế lò xo quyện lò xo.

Trong năm hành ở Hà Đồ thì hành Thổ, số 5 là sanh, là Thiên; số 10 là thành, là Địa. Cho nên thiếu hành Thổ thì bốn hành kia không chỗ bám víu, xuất hiện. Cho nên trên lý, trong đất đai không thiếu một thứ gì.