Kinh Nghiệm Thiền Quán

nỗi sợ giác ngộ

Một số thiền sinh xác nhận rằng có một nỗi sợ về giải thoát đã giữ họ lại trong sự tu tập, nhất là khi họ bắt đầu bước chân vào một lãnh vực xa lạ, chưa từng được khám phá. Nỗi sợ về những điều không biết đã trở thành một chướng ngại, nó khiến ta không thể nào hoàn toàn buông xả được.

Nhưng sự thật thì đó không phải là một nỗi sợ về giác ngộ. Nó chỉ là một nỗi sợ về những ý niệm về giác ngộ mà thôi. Trong chúng ta, ai cũng có một quan niệm về giải thoát hết, như là: hoà tan vào một vầng sáng chói hoặc là hội nhập vào một tia chớp vô cùng trong vũ trụ. Tâm ta tạo dựng nên đủ mọi hình ảnh khác nhau về sự giác ngộ. Và đôi khi bản ngã của ta cũng tạo nên một hình ảnh về cái chết của chính nó, khiến ta kinh hoảng.

Giải thoát có nghĩa là buông bỏ được hết mọi khổ đau. Thế thôi! Trước một cảnh tượng được giải thoát ra khỏi lòng tham lam, bạn có sợ hãi không? Bạn có sợ rằng mình sẽ không còn sân hận hay si mê nữa không? Có lẽ là không! Giải thoát có nghĩa là tự mở trói thoát ra khỏi những tâm tánh nào đã từng ràng buộc và làm ta khốn đốn. Vì vậy mà giải thoát không phải là một điều gì huyền bí hay khó hiểu cả. Giác ngộ sẽ không làm cho ta trở nên một nhân vật kỳ quái. Giác ngộ chỉ có nghĩa là thanh lọc tâm mình và buông bỏ hết những gì có thể mang lại cho mình khổ đau. Bạn thấy không, việc ấy vô cùng đơn giản và thực tế.

Bạn hãy tưởng tượng rằng mình đang cầm trên tay một cục than hồng. Tôi chắc chắn rằng bạn sẽ không chút ngần ngại hay sợ hãi gì mà không buông bỏ nó ngay. Sự thật thì khi bạn vừa ý thức được rằng mình đang nắm giữ, lập tức bạn sẽ buông bỏ. Nhưng trong cuộc sống hằng ngày thì ít có ai ý thức được rằng chính mình đang nắm giữ khổ đau. Ngược lại, ta cứ nghĩ rằng chúng đang trói giữ ta! Sự tu tập là làm sao ta thực hành được điều này: ý thức được khổ đau khi chúng khởi lên và khi ta nhận chúng là mình, để kịp thời buông bỏ chúng. Và chúng ta có thể thực hiệnđược điều ấy bằng một kinh nghiệm giản dị và trực tiếp, ta theo dõi tiến trình ấy xảy ra thật nhiều lần, cho đến ngày nào ta thật sự hiểu được nó.

Đức Phật đã diễn tả giáo lý của Ngài một cách thật vắn tắt và đầy đủ, Ngài nói rằng Ngài chỉ dạy có một điều và mỗi một điều mà thôi: khổ đau và con đường chấm dứt khổ đau. Hiểu được sự thật này sẽ giúp ta giải thoát tâm mình và mở rộng ra với cuộc sống chung quanh, và rồi một ngày ta sẽ có thể mang từ bi vào cuộc đời để làm vơi bớt những khổ đau.

trí thông minh và sự tiến bộ

Ai cũng có thể giác ngộ được hết. Tôi nghĩ, một điều vô cùng may mắn là sự tiến bộ trên con đường tu tập không hề tùy thuộc vào mức độ thông minh của người tu. Chứng ngộ được điều này là một cánh cửa mở rộng, nó đã giúp tôi rất nhiều trong những năm tu tập để trở thành một vị thầy.

Trong những năm tu tập ở Ấn Độ với vị thầy của tôi, Ngài Munindra-ji, tôi được cơ hội ngồi nghe những buổi tham vấn riêng giữa Ngài với các thiền sinh khác, để quan sát phương pháp dạy của Ngài. Sau khi tham vấn xong, Ngài thường trao cho thiền sinh một đề mục thiền quán thích hợp, tùy theo cá tính của mỗi người. Có lần Ngài bảo tôi, “Phải rồi, đề mục này thích hợp với người trí, còn đề mục này thì dành cho hạng ngu đần.” Khi nghe những lời ấy tôi cảm thấy hơi bất mãn về cách phân loại này. Xuất thân từ giới trung lưu, chịu ảnh hưởng của Tây phương, tôi cảm thấy bị xúc phạm khi thấy có người lại bị xem như là hạng ngu đần.

Nhưng về sau tôi hiểu được rằng, trên con đường tu tập thật ra không có một sự ưu đãi nào trong vấn đề thông minh hết. Có người thông minh, và có người thì không. Theo giáo pháp thì nếu bạn là hạng người có trí tuệ bạn sẽ thực hành như vầy, còn nếu bạn hơi kém một chút bạn sẽ thực hành theo cách khác. Chỉ có vậy thôi! Trong quyển Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga), một quyển sách toát yếu hầu hết giáo lý của đức Phật, có diễn tả những đề mục thiền quán khác nhau, và nêu rõ mỗi đề mục thích hợp với những hạng người nào.

Sau nhiều năm hành đạo, tôi đã nhận thấy rõ những ưu điểm mà trí thông minh có thể đem lại, cũng như những nguy hiểm vô cùng của nó. Chúng ta, chắc ai cũng đã từng biết có những hạng người hay chấp vào hoặc tự hào nơi trí thông minh của họ. Nó là một cái bẫy ngã chấp rất lớn có thể gây nguy hại cho ta và liên lụy đến những người chung quanh. Và trí thông minh cũng có thể là một phước báu lớn, vì nó có khả năng mang lại cho ta một hiểu biết vô giá. Đối với tôi thì tôi học được một điều quan trọng, là có nhiều đức tính khác phản ảnh sự cao thượng và vẻ đẹp của tâm chính xác hơn là trí thông minh. Tình thương, lòng từ bi và sự tận tụy, chúng hoàn toàn không tùy thuộc vào cái chỉ số thông minh (IQ) cao hoặc thấp của ta.

Một trong những câu chuyện trong thời đức Phật, mà tôi rất ưa thích, có kể về một người đệ tử của Ngài, ông ta rất là đần độn. Tất cả những huynh đệ khác của ông trong tăng đoàn, ai cũng đều giác ngộ và đắc quả A-la-hán. Họ toàn là những người có trí thông minh xuất chúng. Vị đệ tử đần độn này vì cảm phục giáo lý của đức Phật nên đã xin xuất gia theo tu với Ngài. Ông ta có một trái tim thật chân thành, nhưng chỉ có mỗi một điều là trí hiểu biết của ông quá ư chậm chạp. Vì trí tuệ thấp kém, nên các huynh đệ đã dạy cho ông một bài kệ bốn câu của đức Phật, để ông ghi nhớ như là một phương pháp tu tập.

Người đệ tử đần độn ấy đã cố gắng hết sức mình, ngày này sang ngày nọ, để cố ghi nhớ chỉ một câu thôi. Nhưng tội nghiệp là khi ông cố gắng học sang câu thứ nhì thì ông lại quên câu thứ nhất. Đầu ông chỉ có khả năng ghi nhớ mỗi một câu! Cuộc phấn đấu này cứ thế mà tiếp tục, nhưng ông ta không làm sao có đủ thông minh để nhớ trọn hết bốn câu. Cuối cùng các huynh đệ của ông đành chịu thua và nói, “Như vậy là hết hy vọng. Ông nên rời tăng đoàn mà hoàn tục là tốt hơn!” Người đệ tử đần độn đáng thương nọ hoàn toàn nản chí. Ông cảm thấy thất vọng vô cùng vì đã đem hết lòng mình ra học đạo nhưng vẫn không thành.

Trong khi ông ta đang thất thểu trở về làng xưa của mình, với một tâm tư chán nản, đức Phật biết cớ sự liền đi đến cạnh bên ông. Ngài đưa tay vuốt đầu người đệ tử kém trí tuệ và an ủi. Sau đó đức Phật dạy cho ông một phương pháp tu tập thích hợp với trình độ của ông. Đức Phật nói, “Đây là đề mục thiền quán cho ông. Ông hãy lấy tấm khăn trắng này mỗi ngày ra đứng dưới ánh nắng mặt trời và lấy tay chà xát nó.” Phương pháp tu tập của ông là làm bấy nhiêu thôi.

Vâng lời đức Phật, mỗi ngày ông ta cầm tấm khăn ra đứng dưới ánh nắng mặt trời và bắt đầu lấy tay chà xát. Dần dà tấm khăn trắng trở nên dơ bẩn vì bụi đất và mồ hôi từ hai bàn tay của ông. Nhìn thấy hiện tượng này, trí nhớ của những kiếp tu tập xa xưa bừng tỉnh dậy, vì trong quá khứ ông cũng đã từng nhìn thấy những yếu tố bất tịnh của thân mình. Và khi ông tiếp tục quán chiếu tấm khăn dơ bẩn ấy, trong ông đột nhiên có một sự vô phân biệt phát khởi rất mãnh liệt và tâm ông bừng mở. Lúc ấy ông đạt được một sự giác ngộ hoàn toàn. Chuyện kể lại sau khi ông giác ngộ, trí tuệ và mọi thần thông đều đến với ông, thêm vào là sự hiểu biết thông suốt Phật pháp.

Tôi cảm thấy rất thương mến và vô cùng gần gũi với người đệ tử đần độn ấy!

một mùi vị duy nhất

Giác ngộ đến chậm (tiệm) hay mau (đốn)? Có biết bao trường phái Phật giáo khác nhau đã phát sinh vì vấn đề này. Nhưng theo tôi thì sự giác ngộ vừa tiệm mà cũng vừa đốn, vì cả hai hoàn toàn không hề đối nghịch nhau.

Giác ngộ bao giờ cũng xảy ra nhanh và đột ngột. Khi điều kiện đủ đầy, nhân duyên thuận lợi, nó sẽ xảy ra. Nhưng con đường tu tập dẫn đến giây phút ấy thì bao giờ cũng chậm chạp và đều đặn. Chúng ta thực hành, chúng ta vun xới bón phân cho thửa đất tâm, rồi một ngày ngẫu nhiên tự nó sẽ bừng mở. Và rồi sau giây phút đốn ngộ, một lần nữa, ta lại tiếp tục con đường tiệm tu để tâm giác ngộ được thêm chín muồi.

Đức Phật đã nói thẳng với chúng ta rằng, tự tánh của tâm là thanh tịnh nhưng vì mải mê chạy theo vọng cảnh bên ngoài mà nó trở thành nhơ uế. Trong một bài pháp đức Phật có dạy, “Tâm ta lúc nào cũng sáng chói, rực rỡ và toả chiếu, nhưng nó bị vẩn đục là vì những bợn nhơ đến từ bên ngoài. Và cũng nhờ dẹp sạch và bứng nhổ hết các gốc rễ của những bợn nhơ này mà tâm ta được giải thoát.”

Phương pháp tu tập tuy có đổi thay, nhưng cốt tủy giáo lý của đức Phật – về tự tánh của khổ đau và ý thức giải thoát – thì bao giờ cũng chỉ có một, trong mọi truyền thống Phật giáo. Bất cứ nơi nào mà Phật giáo bành trướng đến, sẽ có vô số hình thức tu tập khác nhau phát sinh lên: Ấn Độ, Miến Điện, Thái Lan, Tây Tạng, Trung Hoa, Nhật Bản, Hàn Quốc, Sri Lanka, Campuchia , Việt Nam và ở nhiều nơi khác. Ngài Munindra-ji có lần bảo tôi rằng Ngài có biết đến hơn năm mươi phương pháp thiền quán khác nhau chỉ nội ở Sri Lanka mà thôi.

Thế cho nên ta đừng để bị kẹt vào quan niệm rằng chỉ có một con đường đúng duy nhất, hay là chỉ có một phương pháp để tu tập Phật pháp mà thôi. Sự giải thoát và lòng từ bi phải luôn luôn được làm tiêu chuẩn cho mọi phương pháp tu tập. Còn tất cả những cái khác chỉ là những phương tiện khéo léo mà thôi. Trên con đường tu tập ta sẽ có biết bao nhiêu là kinh nghiệm khác nhau. Khi ta dừng lại ở một giai đoạn nào và nghĩ rằng “chính là nơi đây,” thì ta đã đánh mất đi sự nhiệm mầu của tánh không rồi. Ta vô tình tạo thêm một quan điểm tuy mới nhưng cũng đầy thành kiến như mọi quan điểm khác.

Một vị thầy của tôi có nói một điều mà tôi thấy rằng nó có thể áp dụng cho mọi phương pháp tu tập và mọi quan điểm. Ngài nói rằng, “Trừ khi phương pháp ấy có thể làm dịu mát đi ngọn lửa tham, sân, si, còn bằng không thì nó hoàn toàn là vô dụng.” Ta nên lấy đó làm khuôn thước cho những việc mình làm.

Một điều rất may mắn cho Phật pháp ở Tây phương là cơ hội để những người tu theo mọi truyền thống khác nhau có thể gặp gỡ và học hỏi lẫn nhau. Mỗi truyền thống lớn – như là Theravada (Nam tông), Mahayana (Bắc tông) và Vajrayana (Phật giáo Tây Tạng) – đều có biết bao nhiêu điều hay đẹp để dâng tặng chúng ta. Như đức Phật đã nói, “Phật pháp chỉ có mỗi một mùi vị duy nhất là mùi vị giải thoát mà thôi.”

Và đối với tất cả chúng ta, thực hành là cây chìa khoá. Có một câu chuyện rất lý thú về Milarepa, Ngài là một tu sĩ Tây Tạng. Chuyện kể rằng vào cuối đời, Milarepa chọn một người đệ tử thân tín nhất theo ông đi đến một sườn núi xa xôi để trao truyền giáo lý bí mật. Với tất cả tấm lòng chân thành và kính tin, người đệ tử cầu xin ông truyền dạy pháp tu bí mật ấy. Milarepa cúi xuống, vạch mông của mình ra và chỉ vết chai như da thuộc sau nhiều năm công phu ngồi thiền. Pháp tu bí mật của ông chỉ có thế!

Mỗi người chúng ta sẽ trải qua những giai đoạn tu tập khác biệt nhau. Sẽ có lúc ta cảm thấy tràn đầy năng lực, sẵn sàng tham dự những khóa tu thinh lặng và triệt để, nó có khả năng giúp ta quân bình được tâm ý và mở thêm những mức độ tâm linh mới. Rồi cũng có lúc ta cảm thấy mình như mất hết sinh lực, chán chường, không còn hăng hái tham dự những khóa tu tích cực như xưa. Vòng chu kỳ tròn khuyết, đầy vơi này có thể xảy ra sau một vài năm, sau vài tháng hay có khi chỉ sau chừng vài ngày tu tập tích cực. Chu kỳ ấy thay đổi tùy theo trình độ tiến triển và hoàn cảnh đặc biệt riêng của mỗi người.

Tôi biết có một thiền sinh Tây phương đi sang châu Á tập thiền. Sau nhiều tháng, sự tu tập của anh ta đã đạt đến một giai đoạn khá chín chắn, nhưng không hiểu vì sao anh vẫn không thể nào tiến xa hơn được nữa. Khi vị thầy của chúng tôi hỏi thăm anh về tình trạng gia đình ở bên nhà, anh nói lên mong muốn mãnh liệt được về thăm gia đình. Thầy chúng tôi khuyên anh nên thực hiện ý định ấy. Sau khi gặp lại gia đình, tâm anh không còn bị sự mong muốn ấy làm ngăn ngại nữa. Cuối cùng anh đã trở lại và hoàn tất được hết khóa thiền ấy.

Bạn hãy cẩn thận, đừng bao giờ để cho ta có một quan niệm nhất định nào về sự phát triển tu tập của mình. Sẽ có lúc chúng ta thích được ngồi quán chiếu tâm mình trong một hoàn cảnh thinh lặng yên tĩnh của một môi trường tu học. Rồi cũng có lúc, ta sẽ không còn cảm thấy sự tịch liêu ấy là cần thiết cho sự tu tập của mình nữa. Hãy theo nhịp xoay của chu kỳ, một cách thật tự nhiên và thư thả. Nếu vấn đề giải thoát là một hoài bão, khát khao của bạn, thì những thời gian tu tập tích cực sẽ rất là cần thiết và vô giá. Chúng có thể đem lại cho ta những năng lực, sức mạnh và trí tuệ vô cùng tận. Nhưng cũng có lúc vòng xoay đem ta trở lại với cuộc sống hằng ngày. Vào giai đoạn này, ta sẽ có một cơ hội để phát triển và thực tập những đức tính như là rộng lượng, chân thật và từ bi, dễ dàng hơn là khi trong những khóa tu. Và những đức tính ấy, ngược lại, sẽ hỗ tương và giúp ích cho ta rất nhiều trong những giai đoạn tu thiền tích cực.