Những Quy Tắc Để Trẻ Thông Minh Và Hạnh Phúc

NHỮNG GÌ NẰM NGOÀI KHẢ NĂNG CỦA KHOA HỌC NÃO BỘ

Sở dĩ sách dạy làm cha mẹ cứ mỗi cuốn một phách, trăm hoa đua nở như vậy là vì thực sự vẫn chưa có một bộ lọc khoa học nào đủ mạnh. Ngay chính các chuyên gia cũng khó nhất trí được về chuyện “làm thế nào để dỗ con bạn ngủ ngon giấc cả đêm?” Không thể tưởng tượng nổi có công việc nào dễ vỡ mộng hơn thế đối với những người mới lần đầu làm cha mẹ.

Điều này chỉ càng nhấn mạnh một thực tế rằng khoa học não bộ không thể giải quyết mọi tình huống nuôi dạy con cái. Nó chỉ có thể cung cấp các quy tắc tổng quát, nhưng không phải là luôn đúng khi áp vào từng tình huống cụ thể. Lấy ví dụ chuyện của vị phụ huynh sau đây, đăng trên trang TruuConfessions.com (một nguồn tôi trích dẫn xuyên suốt cuốn sách này):

Hồi đêm, tôi đã dỡ phăng cánh cửa phòng cậu quý tử. Không mắng mỏ thét gào gì hết. Tôi đã cảnh cáo rằng con đừng có đóng sập cửa lại, nếu còn tái phạm, mẹ sẽ dỡ cửa ngay. Thế mà vừa quay đi, tôi đã thấy cửa lại đóng kín mít, tôi liền quay lại với cái khoan siêu mạnh, cánh cửa được tống thẳng ra nhà xe ngay trong đêm. Hôm nay tôi đã lắp lại, nhưng sẽ dỡ xuống ngay nếu cần. Thằng bé biết là tôi không đùa.

Khoa học não bộ có can thiệp nổi trong trường hợp này? Chưa chắc. Nghiên cứu khoa học chỉ ra rằng các bậc cha mẹ phải đưa ra luật lệ rõ ràng và hình phạt nếu con vi phạm. Thế nhưng luật lệ lại không thể nói rõ là nên dỡ phăng cánh cửa ra hay không. Thực tế là, chúng ta cũng chỉ mới bắt đầu mang máng hiểu rằng dạy dỗ con cái đúng cách là thế nào. Những nghiên cứu về nuôi dạy con cái rất khó thực hiện, bởi bốn nguyên nhân sau:

Mỗi bộ não được tổ chức theo một kiểu. Vì thế hai đứa trẻ khác nhau sẽ không đời nào hành xử giống hệt nhau trong cùng một tình huống. Vậy nên không tồn tại cái gọi là lời khuyên dạy con phù hợp với mọi bậc cha mẹ. Vì mỗi đứa một kiểu như vậy, tôi khẩn thiết kêu gọi các vị phụ huynh hãy gắng hiểu lấy con mình. Thế có nghĩa là hãy dành thật nhiều thời gian cho chúng. Hiểu được cách trẻ hành xử và quan sát lối cư xử của chúng thay đổi thế nào theo thời gian là cách duy nhất khám phá xem điều gì sẽ hiệu quả hay vô ích trong quá trình nuôi dạy chúng.

Đứng từ quan điểm của một nhà nghiên cứu, quả là thất vọng vì não bộ chịu sự chi phối mạnh của ngoại cảnh: sự khác biệt về văn hóa, cộng thêm tính phức tạp của mỗi cá nhân, chưa kể mỗi người lại có một hệ thống giá trị riêng. Tất cả đều có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của não bộ. Nhưng đứng đầu bảng, phải kể đến hoàn cảnh gia đình. Những gia đình bần hàn phải đối mặt với những vấn đề rất khác so với các gia đình trung-thượng lưu (hoàn cảnh gia đình có thể ảnh hưởng tới Chỉ số Thông minh). Chẳng trách não bộ lại là một đối tượng khó nghiên cứu đến vậy.

Trẻ được nuôi trong gia đình đầy đủ cha mẹ phải đối phó với không chỉ một, mà là hai phong cách dạy dỗ. Các ông bố bà mẹ thường có các thứ tự ưu tiên khác nhau, đây chính là khởi nguồn của những bất đồng ghê gớm trong một số mối quan hệ. Tổng hòa của cả hai phong cách này sẽ định hình tính cách đứa trẻ. Đây là một ví dụ:

Quan sát ông anh và bà chị dâu dạy đám cháu làm tôi phát cáu. Bà mẹ thi thoảng mới tham gia. Còn ông bố như để bù đắp, theo sát sao từng hành động của bọn trẻ, mắng mỏ con vì mọi thứ. Khách quan nhìn nhận lý do khiến lũ trẻ hành xử không ra sao, là bởi không hiểu nổi luật lệ ở đây là gì, chúng chỉ biết là dù làm gì đi chăng nữa thì cũng đều gặp rắc rối, nên cũng chẳng gắng cư xử cho tử tế làm gì.

Đúng là hai phong cách khác nhau một trời một vực. Điều này lý giải tại sao ông bố và bà mẹ lại khó phối hợp ăn ý trong việc nuôi dạy con cái. Dưỡng dục trẻ nhỏ trong gia đình có đầy đủ bố mẹ là một nhiệm vụ “lai tạp”. Dần dà, lũ trẻ sẽ “nhiễm” cách cư xử của bố mẹ, và chính việc này sẽ ảnh hưởng tới cách dạy dỗ trong tương lai. Tất cả càng làm việc nghiên cứu thêm khó khăn.

Trẻ càng lớn, cuộc sống càng trở nên phức tạp đối với chúng. Trường học và các mối tương tác giữa bạn bè đồng trang lứa ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhân cách mỗi đứa trẻ (liệu có trải nghiệm đáng sợ nào hồi trung học vẫn ám ảnh bạn cho tới lúc này?). Một nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng các bạn bè đồng lứa – đặc biệt là cùng giới – ảnh hưởng đến lối hành xử của trẻ hơn cả bố mẹ. Tất nhiên, người ta vẫn còn hoài nghi về kết luận này. Nhưng cũng không bác bỏ thẳng thừng. Xét cho cùng, trẻ đâu chỉ sống trong một môi trường biệt lập do bố mẹ cai quản.

Cứ cho là mọi não bộ đều cấu tạo giống hệt nhau và tất cả bố mẹ đều hành xử rập khuôn theo một lối, thì rất nhiều nghiên cứu gần đây vẫn cứ có chỗ sơ hở (hay mới chỉ dừng ở mức nghiên cứu sơ khai). Phần lớn các dữ liệu được đưa ra chỉ dừng lại ở mức “có liên quan” với nhau chứ không mang tính nhân-quả. Hai khái niệm này thì có gì khác nhau ? Tại sao đây lại là vấn đề? Hai thứ hoàn toàn có thể liên quan với nhau mà không nhất thiết phải theo kiểu “cái này gây ra cái kia”. Ví dụ, đúng là tất cả trẻ khi bộc phát giận dữ đều tè ra quần – tỉ lệ kết hợp của hai hiện tượng này là 100% nhưng điều đó không có nghĩa là đi tiểu tiện dẫn tới việc bộc phát cơn giận dữ.

Một nghiên cứu lý tưởng sẽ phải a) tìm ra nhân tố hành vi bí ẩn tạo nên những đứa trẻ linh lợi, hạnh phúc hay ngoan ngoãn, b) phát hiện ra những bậc cha mẹ còn thiếu nhân tố bí ẩn trên, trao nó cho họ và c) đánh giá đứa trẻ 20 năm sau đó, xem chúng lớn lên ra sao. Chuyện này không chỉ có vẻ tốn kém, mà còn bất khả thi. Đây chính là lý do tại sao hầu hết các nghiên cứu về nuôi dạy con cái hiện nay đều chỉ dừng ở mức “có liên quan” với nhau chứ không mang tính nhân-quả. Thế nhưng không có nghĩa là chúng ta không cố gắng để có được những nghiên cứu “lý tưởng” hơn, sẽ không nhìn mọi thứ theo tinh thần “tốt nhất là kẻ thù của tốt”. Thêm một yếu tố khác khiến nghiên cứu này thêm khó khăn:

Hành vi con người thật phức tạp!

Có thể, nhìn bề ngoài, chúng ta có vẻ giản đơn và tĩnh tại, hệt như mặt nước phẳng lặng, nhưng ẩn dưới đó lại là mạch cảm xúc hiểm trở, những tâm tư âm u và những cảm hứng thoạt có thoạt không, chẳng theo quy luật lý tính nào hết. Thi thoảng, những nét tính cách ngầm này – mà mỗi người một khác – sẽ nổi lên trên bề mặt. Hãy cùng xem xét một phản ứng cảm xúc rất thường gặp đối với một đứa trẻ chập chững biết đi:

Thế đấy, chính xác là vậy. Tôi không còn sót lại dù chỉ là một mảy may kiên nhẫn. Thằng con 2 tuổi của tôi đã gắng lấy hết kiên nhẫn của tôi, sạch sành sanh, trước khi nó lên ba. Hết sạch rồi, và tôi không không tưởng tượng nổi làm cách nào lòng kiên nhẫn ấy có thể được tái tạo lại như thuở ban đầu nếu không có những nỗ lực cao độ… ví như, một tuần nghỉ dưỡng trên bờ biển Caribê với những cuộc rượu bất tận.

Nhìn từ con mắt của một nhà khoa học não bộ, tôi có thể chỉ ra ít nhất tám vấn đề hành vi riêng lẻ chỉ qua đoạn viết ngắn của người phụ nữ này. Cô đang phản ứng lại với tình trạng căng thẳng, và cách cơ thể cô phản ứng bắt nguồn từ cánh đồng Serengeti . Cách cô đánh mất sự kiên nhẫn tùy thuộc một phần vào đặc tính di truyền của cô, những yếu tố định hình từ khi cô còn nằm trong bụng mẹ, và cách cô được nuôi dạy khi mới là một cô bé. Các hóc môn cũng có dự phần, ví như các tín hiệu thần kinh mà cô sử dụng để nhận thức về đứa con cứng đầu cứng cổ của mình. Một ký ức về sự giải thoát cũng rất rõ ràng ở đây – có lẽ cô đang hồi tưởng lại một chuyến du lịch trên biển? – chính là thể hiện khao khát trốn chạy của cô. Chỉ trong vòng vỏn vẹn năm câu, cô đã dắt chúng ta từ cánh đồng Serengeti ban sơ đến tận thế kỷ XXI.

Và các nhà nghiên cứu não bộ, từ các chuyên gia lý thuyết tiến hóa cho đến các chuyên gia về hồi ức, đều miệt mài tìm hiểu những điều này.

Vậy nên, thực sự có một vài điều đáng tin cậy về việc nuôi nấng trẻ em. Nếu không, tôi đã chẳng dại gì mà quẳng thêm những đóng góp của riêng mình vào hằng hà sa số những cuốn sách đã có sẵn dành cho các bậc phụ huynh. Biết bao nhiêu nhà nghiên cứu tài giỏi đã phải bỏ ra nhiều năm trời để mày mò trong những mỏ thông tin bạt ngàn này.