Đừng Ép Con “Khôn” Sớm

Những điều cần học hỏi trong phương pháp nuôi con của người Ladakh

Ở các trường mầm non của Mỹ, giáo viên phần nhiều là phụ nữ lớn tuổi, rất ít giáo viên trẻ trung, hoạt bát như trong các trường mẫu giáo của Hàn Quốc. Ở Mỹ, khi tuyển dụng giáo viên mầm non, người ta ưu tiên chọn những ai có kinh nghiệm nuôi trẻ, bởi người như vậy mới hiểu rõ về trẻ và biết cách đối xử đúng đắn với chúng. Những phụ nữ lớn tuổi từng nuôi con và cháu, nên khi đối diện với bọn trẻ, họ sẽ cư xử bằng tình yêu thương và các bé cũng rất nghe lời những giáo viên như vậy.

Muốn thành công và tạo niềm vui thú cho trẻ khi ở trường mẫu giáo, giai đoạn khó khăn đầu tiên trong hệ thống giáo dục chính quy, trẻ rất cần những giáo viên như người mẹ, người bà hiểu rõ chúng hơn bất kỳ ai khác. Việc tuyển giáo viên mầm non như ở Mỹ cũng là điều hợp lý.

Nhưng ở Hàn Quốc thì khác. Sau đây là cảnh có thể thường thấy trong một gia đình nào đó:

“Đừng ép con làm gì, cứ để mặc nó.”

“Cả mẹ và những người khác cũng như vậy à? Chẳng lẽ mẹ muốn thấy con cháu nhà mình kém cỏi sao?”

Dường như cuộc sống hiện đại đã khiến chúng ta bị bủa vây trong nỗi ám ảnh phải hấp thụ thật nhanh những điều mới mẻ trong một ngày. Không có người hiện đại nào cảm thấy rảnh rỗi, thoải mái, sự lười nhác và chậm chạp chẳng khác nào những thứ gây chết người.

Một ngày nào đó, kỹ thuật mới bất ngờ xuất hiện và buộc người ta phải sử dụng, người không biết dùng sẽ gặp rất nhiều bất tiện. Bất cứ ai cũng có quyền không dùng smart phone, không đi xe hơi, không dùng Internet nhưng những người này phải có “dũng khí” để vượt qua sự cô lập trong xã hội. Rốt cuộc, dù có thích hay không, nếu không muốn trở thành người đi ngược lại với xã hội thì làm quen với những kỹ thuật mới là cách duy nhất. Thêm vào đó, chứng vội vã có tên “ppali ppali”2 của người Hàn thuyết phục con người đón nhận những thứ mới mẻ một cách vô điều kiện trước khi kịp suy nghĩ cho câu hỏi “Cái đó có thật sự cần thiết hay không?”

Việc nuôi dạy trẻ cũng giống như vậy. Trong những bé cùng mẹ đến bệnh viện thời gian gần đây, số trường hợp trẻ bị ép “khôn” sớm một cách vô lý đang tăng lên. Càng lúc trẻ càng hay bị thúc ép phải “nhanh lên” trong tất cả mọi việc. Nhưng thực lòng tôi tự hỏi không biết giữa lòng mong muốn đem lại những điều tốt đẹp cho con với nỗi ám ảnh con mình thua kém con người khác, cái nào lớn hơn.

Cái chúng ta thực sự phải lo lắng là xác định xem điều gì cần cho trẻ. Tôi phát hiện ra rằng những điều từng bị cho là có hại trong cách nuôi dạy trẻ truyền thống thực ra lại là điều thực sự cần thiết.

Khi thơ ấu, sự ổn định về tình cảm của trẻ là điều cần được ưu tiên trước hết. Đặc biệt, với những bé dưới 4 tuổi, những tiếp xúc mang tính tình cảm với cha mẹ có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành nhân cách. Khi rời xa vòng tay cha mẹ quá sớm, tình cảm của trẻ không thể được thỏa mãn do nỗi bất an và cảm giác mất mát. Giáo sư ngành giáo dục học Leo Buscaglia của Đại học California, Mỹ cũng nhấn mạnh: điều thật sự cần cho quá trình trưởng thành của trẻ không phải là giáo dục tri thức mà là giáo dục tình cảm. Ông nói: “Mỗi ngày sống trong tình yêu thương của gia đình và bạn bè là điều rất tốt.”

Hãy nhớ đến cách những người bà đã nuôi dạy bọn trẻ. Câu nói xuất hiện thường xuyên nhất trên môi các bà là “cục vàng của bà”, dù trẻ đủ lớn để có thể tự mình ăn cơm nhưng các bà vẫn cứ nhai cơm và đút cho bé. Các bà không có thói quen than phiền việc bọn trẻ đi vệ sinh tùy tiện. Mặc dù thấy trẻ đang chơi đùa rồi đi vệ sinh luôn tại chỗ nhưng các bà cũng chỉ đem chúng ra sân giếng để rửa ráy và đánh nhẹ vào mông mà thôi.

Ban đêm, khi trẻ ngủ cũng vậy. Bà cho trẻ gối lên tay, cùng nằm bên trẻ trong chăn ấm và cất giọng hát ru đều đều cho đến khi trẻ chìm vào giấc ngủ. Và chắc chắn, những trẻ lớn nào đang cảm thấy sợ và tìm đến phòng bà đều cảm thấy được an ủi, vỗ về khi được bà ôm vào lòng.

Nhưng nếu quan sát thấy biểu hiện của trẻ chậm chạp hơn so với những bé khác, các bà cũng tuyệt đối không vội vàng. Có khi, các bà còn nói với trẻ rằng dù có bị ai thúc ép thế nào cũng đừng sợ hãi và các bà cũng thường trở thành người bảo hộ cho bé. Hình ảnh về bà là người vừa ăn ý với trẻ vừa thể hiện tình yêu thương ngập tràn bằng tấm lòng vui vẻ.

Vẫn giữ cách nuôi con theo phương thức sinh hoạt truyền thống, bất cứ ai ở Ladakh cũng không tức giận với bọn trẻ. Helena Norberg Hodge, trong cuốn sách Tương lai cổ đại – Bài học từ Ladakh nói rằng dù bọn trẻ có xé sách và léo nhéo không ngừng bên tai “Cái gì thế này!” thì người Ladakh cũng không nổi giận. Tương tự điều này, trẻ em ở Ladakh nhận được tình yêu thương vô điều kiện, không giới hạn từ những người xung quanh. Điều đó không ảnh hưởng gì tới tính trách nhiệm của trẻ Ladakh. Từ rất sớm, chúng đã biết cõng các em bé nhỏ trên lưng. Điều đó có nghĩa là, những trẻ nhận được tình yêu thương đủ đầy sẽ trưởng thành một cách tự do và độc lập nhanh hơn. Helena Norberg Hodge đã nói: “Giờ đây tôi tin rằng cộng đồng nhỏ thân thiết tạo nền tảng tốt cho sự trưởng thành và phát triển cân bằng của trẻ. Một xã hội lành mạnh là xã hội đậm tình cảm một cách vô điều kiện đối với mỗi cá nhân, đồng thời khuyến khích sự gắn kết, tương trợ xã hội chặt chẽ. Theo đó, các cá nhân càng có thể tự do, độc lập bao nhiêu thì càng có cảm giác ổn định, đầy đủ bấy nhiêu.”

Có thể thấy nét chung trong việc nuôi dạy con cái ở Ladakh và cách thức truyền thống của người Hàn Quốc là thay vì ép buộc và dạy trẻ quá sớm, chỉ im lặng để trẻ có thể bày tỏ những mong muốn của chính mình. Trong cách nuôi dạy này, chúng ta không tìm thấy sự gấp gáp mà chỉ có yêu thương và tin tưởng bọn trẻ hết lòng.

Tôi nghĩ truyền thống là những điều đã được kiểm chứng trong suốt những năm tháng qua và còn giá trị cho đến tận bây giờ. Như vậy, điều cha mẹ cần là “sự khôn ngoan của chờ đợi” hay chính là tình yêu và niềm tin tuyệt đối dành cho trẻ.

Giờ đây, nếu định dạy cho trẻ điều gì thì hãy thử dừng lại một chút và suy ngẫm. Hãy tự hỏi có khi nào mình thiếu tình yêu và niềm tin cho trẻ hay không, có phải mình đang vội vàng hay không, có phải mình đi ngược lại điều trẻ muốn hay không.

Những cách hiểu sai lầm về “nuôi con một cách từ tốn”

Có người mẹ trẻ đang nuôi con một tìm đến tôi vì đứa bé đột nhiên trở nên khác thường. “Thưa bác sĩ, trẻ con cũng có thể đột nhiên trở nên ngốc nghếch chứ?”

Câu hỏi ngớ ngẩn đến mức tôi bật cười lúc nào không hay. Nhưng nét mặt của người mẹ ấy thực sự có vẻ rất nghiêm trọng. Tiếp tục trò chuyện, tôi mới biết rằng gần đây, đứa bé đột nhiên đại tiện không đúng chỗ như trước nữa. Một hai lần đầu, người mẹ cho rằng con chỉ lỡ làm vậy thôi nhưng càng lúc mức độ càng trầm trọng.

So với những trẻ khác, đứa bé này luôn phát triển nhanh hơn ở từng giai đoạn. Nhìn bề ngoài, bé không có biểu hiện khác thường nào. Lúc chơi cũng giỏi, trả lời các câu hỏi cũng tốt. Vậy rốt cuộc nguyên nhân là gì?

Theo lời người mẹ, sau khi chị chồng đang sống ở Mỹ đến chơi được khoảng một tuần thì đứa trẻ trở nên lạ lùng. “Có phải chị chồng của chị dắt con theo không?” – tôi hỏi. Đúng như tôi dự đoán, người chị chồng có một đứa con cùng tuổi với bé.

Tôi gợi ý cho người mẹ rằng hãy đưa bé đi chơi thỏa thích trong vòng khoảng một tuần. “Đơn thuốc” của tôi là trong một tuần đó người mẹ phải đưa con đến công viên trò chơi hoặc mua cho con những thứ đồ chơi bé thích và cho bé thấy những cử chỉ yêu thương khác với mọi khi. Song song với đó, tôi cũng đề nghị người mẹ hãy ôm ấp, âu yếm con dù bé có biểu hiện tụt lùi đi chăng nữa.

Không quá một tuần kể từ hôm đó, tôi nhận được cuộc gọi đầy vui mừng của người mẹ: “Tôi làm theo lời bác sĩ và con tôi chuyển biến tốt lên rất nhiều. Không chỉ vậy mà những thói xấu trước đây của cháu cũng biến mất.”

Những đứa trẻ đang lớn có thể bị căng thẳng tạm thời mà cha mẹ không nhận ra. Nguyên nhân có thể do khi bẩm sinh trẻ đã mang bệnh hoặc nhất thời cha mẹ bận rộn, ốm đau, không chăm sóc trẻ được chu đáo. Trường hợp đứa bé này là như vậy. Nhìn thấy mẹ mình quan tâm quá nhiều đến đứa cháu lâu ngày mới gặp, bé cảm thấy tình yêu của mẹ dành cho mình bị người khác cướp đi. Kết quả là bé phản ứng bằng việc đi vệ sinh lung tung. Vì thế, nếu thấy trẻ có biểu hiện khác thường thì cha mẹ cần từng bước tìm ra nguyên nhân từ những chuyện nhỏ như: có phải cha mẹ đã cư xử hời hợt với trẻ hay không, có phải sự thay đổi hoàn cảnh sống khiến trẻ bị căng thẳng hay không.

Tuy nhiên, khi hành động có vấn đề của trẻ kéo dài khoảng 2-3 tháng thì cha mẹ phải suy nghĩ lại vì điều này không thể giải quyết chỉ bằng sự cố gắng từ một phía. Trong các trường hợp như vậy, đa số các ông bố bà mẹ dù nắm bắt được sự khác thường của con mình nhưng vẫn không nghĩ đến việc tìm gặp chuyên gia. Vì phần đông các phụ huynh đều cho rằng khoa tâm thần là nơi mà chỉ dành cho những ai có vấn đề nghiêm trọng về tâm thần.

Không phải tôi không hiểu suy nghĩ đó nhưng thực tế cho thấy, trong các trường hợp đến khoa tâm thần trẻ em, đa số các bé đều khiến cha mẹ lo lắng vì những vấn đề như học kém, chậm nói hoặc thiếu tập trung. Nhiều người thay vì đến gặp chuyên gia, lại tự mình lặng lẽ đối diện với khó khăn, hoặc hỏi ý kiến của những người xung quanh. Nhưng thường thì những câu trả lời họ nhận được chỉ dừng lại ở mức: “Mặc kệ đi. Rồi nó sẽ tốt thôi.” Nhưng theo quan điểm cá nhân, câu nói tôi không thích nhất là: “Trẻ con đứa nào cũng vậy. Có những đứa vốn dĩ chậm chạp mà.” Lúc đầu tôi cũng không biết câu này có đúng hay không nhưng cứ tiếp tục nói những lời đó trong 1-2 tháng thì trẻ bắt đầu bị tổn thương.

Trường hợp điển hình liên quan tới khả năng phát triển ngôn ngữ. Việc phát triển ngôn ngữ nằm trong quá trình trưởng thành của trẻ nên rất quan trọng với trẻ ở khoảng trước và sau 3 tuổi. Nếu khả năng ngôn ngữ không phát triển đúng trong thời kỳ này thì sẽ liên tục phát sinh vấn đề theo hiệu ứng domino như tính xã hội, quan hệ đối nhân xử thế cũng không ổn…

Mọi sự phát triển của trẻ đều có một thời kỳ riêng. Trước mỗi thời kỳ nhất định, dù cha mẹ muốn dạy cũng không có kết quả; còn khi giai đoạn qua rồi, dù vội vàng khích lệ trẻ thì cũng không thể phát triển được. Nếu bỏ lỡ thời điểm thì mãi mãi sẽ không đạt được sự phát triển như mong muốn.

Có lần, một người mẹ dẫn theo đứa con lên 6 tuổi nhưng có vẻ chậm nói đến gặp tôi. Người mẹ định cho con đi mẫu giáo nhưng vì bé không nói được rõ ràng nên lại thôi. Khi gặp phải trường hợp này tôi cũng thầm tự hỏi “Phải làm sao đây?” Trong những trường hợp đứa trẻ chậm nói đến khám, mười trẻ thì đến tám, chín đã đến tuổi đi học như bé này. Nếu cha mẹ đưa trẻ đến điều trị sớm hơn, ngay khi bệnh mới phát sinh thì bệnh của trẻ đã không nặng đến mức đó. Với những đứa trẻ này, không còn cách nào khác ngoài việc hoãn thời gian cho bé nhập học 1-2 năm, vì nếu vẫn cho trẻ chậm nói đi học, có khả năng cao là mối quan hệ của bé với bạn bè đồng trang lứa và với thầy cô giáo không suôn sẻ, từ đó gây ra những khiếm khuyết về mặt tình cảm.

Nếu kiểm tra IQ của những bé như thế, ngoài khả năng ngôn ngữ thì những yếu tố khác phần lớn vẫn bình thường. Từng số liệu cụ thể cho thấy trí năng đạt mức 110 nhưng trình độ hiểu ngôn ngữ hoặc năng lực từ vựng của bé chưa được đến 80.

Khi trẻ được khích lệ đúng mức, phù hợp với giai đoạn phát triển, khả năng thích ứng của trẻ có thể đạt đến 120%. Nếu bỏ lỡ giai đoạn một lần, dù não bộ trẻ đã trưởng thành và được khích lệ tương tự như vậy thì bé cũng không thể phát triển ở mức tương đương.

Xét trên quá trình phát triển của trẻ, việc giáo dục sớm chỉ nhấn mạnh đến khía cạnh trí tuệ. Tuy đây là cách giáo dục có vấn đề nhưng không có nghĩa là cha mẹ để mặc trẻ tự do và lười nhác. Phương pháp nuôi con từ tốn hoàn toàn không phải là cách nuôi dạy con của những cha mẹ vô tâm, trái lại, đây là phương pháp rất khó khăn mà chỉ những cha mẹ sáng suốt, thực sự hiểu rõ con cái mới có thể làm được.