Nền Kinh Tế Xanh Lam

LỜI TỰA

Nếu chúng ta chỉ dạy con mình những gì chúng ta biết, thì chúng chẳng khi nào làm tốt hơn chúng ta được.

– Gunter Pauli

Trong những năm 1980, khi đọc sách của Lester Brown, người sáng lập Viện Quan sát Thế giới ở Washington DC, và ê kíp làm việc của ông, tôi cảm thấy sự thôi thúc phải giúp mọi người có được kho dữ liệu phong phú về các vấn đề môi trường toàn cầu ấy. Cuộc tiến công mãnh liệt của những thống kê và phân tích xu hướng phát triển tiêu cực dựa trên dữ liệu thu thập ở Washington DC chỉ cho thấy vài tia hy vọng ở chân trời. Vì vậy, tôi đã sáng lập một nhà xuất bản đặc biệt nhằm phổ biến hai quyển niên giám của Viện Quan sát Thế giới là Báo cáo về Tình trạng Thế giới và Những Dấu hiệu của Sự sống đến những độc giả ngoan cố nhất: tập thể doanh nhân châu Âu. Là một nhà doanh nghiệp từng thành lập nửa chục công ty, tôi cũng vừa là một công dân biết lo lắng. Đầu những năm 1990, khi hai đứa con trai của tôi Carl-Olaf và Laurenz-Frederik chào đời, một ý nghĩ chợt nảy ra trong đầu tôi như thường xảy ra với nhiều người cha, người mẹ trẻ tuổi: chúng tôi muốn để lại cho con mình một thế giới trong tình trạng tốt hơn so với thế giới chúng tôi đã nhận được từ cha mẹ mình. Gần hai thập kỉ sau, khi đứa con đầu của tôi tốt nghiệp trung học phổ thông, tôi phải thú nhận dường như đó là một nhiệm vụ hết sức khó nhọc.

Tuy nhiên, lúc con người trở nên chín chắn và nếp nhăn trên khuôn mặt tiết lộ những trăn trở của mình, chúng ta không thể cứ mãi là những công dân lo lắng cho tương lai và hối tiếc về mọi lỗi lầm phạm phải. Tốt hơn, chúng ta nên tập hợp lại, tìm cách đặt nền tảng cho phép thế hệ kế cận đạt được nhiều thành tựu hơn chúng ta. Có lẽ tự do lớn nhất mà chúng ta có thể trao tặng cho con cái của mình là quyền suy nghĩ khác và quan trọng hơn nữa, là quyền hành động khác chúng ta. Vì thế chúng ta cần ngẫm nghĩ về những gì là cấu trúc cho tư duy tích cực và nền tảng cho hành động cụ thể mà chúng ta có thể để lại cho các thế hệ tương lai. Đó có lẽ là thách thức lớn nhất đặt ra cho chúng ta. Tin xấu hiện nay không chỉ là tình trạng suy sụp của hành tinh chúng ta. Lần đầu tiên trong hàng chục năm qua, chúng ta nhận thức được là hệ thống kinh tế cũng đang tan rã.

Sớm là một thành viên của Câu lạc bộ Rome, một tập hợp không chính thức của những nhà lập chính sách, học giả, lãnh đạo doanh nghiệp và viên chức quốc tế có nhiều lo lắng, tôi hiểu rất rõ tầm quan trọng của việc lên tiếng kêu gọi thức tỉnh. Báo cáo  Giới hạn của Tăng trưởng  do Câu lạc bộ Rome công bố đã vạch rõ cái vòng lẩn quẩn của bùng nổ dân số, suy thoái môi trường, phát triển công nghiệp vô chừng mực và sa sút đạo đức. Với tư cách là người xuất bản  Báo cáo về Tình trạng Thế giới  bằng một số tiếng châu Âu và thành viên tích cực của Câu lạc bộ Rome trong ba thập kỉ, không khi nào tôi có thể tách rời những kết luận không thuận lợi với sự cần thiết phải hành động tích cực.

Tôi bắt đầu công việc với Ecover, một nhà máy sản xuất chất tẩy rửa phân hủy sinh học. Khi ngay cả các hãng lớn nhất cũng công nhận thành phần phân hủy sinh học của chúng tôi – các axit béo trong dầu cọ – là sản phẩm công nghiệp thay thế cho những chất hoạt hóa bề mặt của ngành hóa dầu, thì nhu cầu về chất thay thế này đã tăng vọt lên. Điều ấy kích thích những nhà nông, đặc biệt ở Indonesia, khai phá nhiều khu rừng mưa nhiệt đới rộng lớn để trồng cọ. Hậu quả là nhiều nơi sinh sống của loài đười ươi cũng đã biến mất. Vì vậy tôi cảm thấy buồn bực khi biết rằng tính phân hủy sinh học và khả năng tái tạo không đồng nghĩa với sự bền vững.

Trong bài viết đầu tiên về đề tài này công bố năm 1991 tại Seoul (Hàn Quốc), tôi hô hào giới công nghiệp lấy tính hiệu quả của các hệ sinh thái làm chuẩn mực. Sự hoàn hảo của một hệ sinh thái không dừng lại ở việc cung cấp các dịch vụ như nước sạch và không khí trong lành, bổ sung lớp đất mùn, kiểm soát vi khuẩn và tiến hóa liên tục, luôn luôn tìm giải pháp tốt hơn và hiệu quả hơn. Các hệ thống sinh thái còn là nguồn cảm hứng để thay đổi hệ thống sản xuất và tiêu dùng thải quá nhiều rác của chúng ta. Bài báo giả định rằng trạng thái bền vững chỉ có thể dự kiến được nếu hệ thống kinh tế của chúng ta xóa bỏ khái niệm chất thải và bắt đầu lưu chuyển dưỡng chất và năng lượng theo cách thức của tự nhiên.

Sau khi vỡ mộng với Ecover, tôi được GS.TS Heitor Gurgolino de Souza, Hiệu trưởng trường Đại học Liên Hợp Quốc mà Nhật Bản là nước chủ nhà, thách thức về việc phát triển một hệ thống kinh tế chẳng những không tạo ra rác và phát thải mà còn cung ứng việc làm, đóng góp vào vốn xã hội và không đòi hỏi chi phí cao. Tôi chấp nhận thách thức ấy ba năm trước khi Nghị định thư Kyoto được chấp thuận. Vì vậy từ tháp ngà hàn lâm, tôi có cơ hội hình dung cách thức chúng ta mô phỏng sự tương tác vừa sáng tạo vừa tiến hóa giữa các hệ sinh thái tự nhiên, qua đó chất thải của loài sinh vật này là chất dinh dưỡng của loài khác. Sau ba năm nghiên cứu và hợp tác với Chương trình Phát triển của Liên Hợp Quốc, Sáng kiến Nghiên cứu Phát thải Số không (ZERI) được thành lập ở Thụy Sĩ với mục tiêu duy nhất là thực hiện những dự án mở đường có thể minh chứng cho một mô hình sản xuất – tiêu dùng khả thi cả về mặt khoa học lẫn kinh tế.

Nhân lễ kỷ niệm 10 năm hoạt động khai phá trên khắp thế giới, Ban Giám đốc ZERI đặt làm một bản kiểm kê những đổi mới lấy cảm hứng từ các hệ thống tự nhiên. Khởi điểm chỉ là việc thu thập tài liệu khoa học đã được kiểm định chất lượng và cho phép công chúng sử dụng. Đó là một việc tìm kiếm lãng mạn và hấp dẫn cái nổi bật của những loài góp phần to tát vào đa dạng sinh học. Tuy nhiên, việc ấy nhanh chóng phát triển thành cuộc săn tìm một mô hình kinh tế có khả năng thôi thúc các doanh nhân đưa nhân loại cùng thói quen sản xuất và tiêu dùng của họ vào một con đường khả dụng và bền vững. Khi bắt đầu cuộc tìm kiếm, tôi có cơ hội làm việc với Fritjof Capra để biên tập quyển  Steering Business towards Sustainability  (Lèo lái doanh nghiệp theo hướng bền vững)  .  Dự án ấy đã gây ra một làn sóng ý tưởng mới. Tôi hiểu rằng cuộc tìm kiếm những cơ hội kinh doanh kiểu mới ấy dựa vào niềm tin vững chắc là nếu như tôi miêu tả thành công các mô hình mình dự kiến, điều ấy có thể sẽ truyền cảm hứng kinh doanh cho nhiều người khác. Nhóm điểm sách báo đã phải vật lộn với công việc, đánh giá hàng ngàn bài báo thích hợp trong các xuất bản phẩm khoa học tiếng Anh. Chúng được bổ sung bằng các xuất bản phẩm tương tự viết bằng tiếng Tây Ban Nha, Đức và Nhật Bản. Nhiệm vụ của tôi là xem xét kỹ từng bài trong số hơn 3.000 bài viết và tưởng tượng những trường hợp nào có thể được dùng để thúc đẩy công nghiệp và thương mại theo hướng bền vững mà không cần trợ giá hay ưu đãi thuế. Tôi cân nhắc xem có thể tập hợp những đổi mới nào thành một hệ thống có khả năng hoạt động theo cách thức của một hệ sinh thái, tôi sắp xếp các phát triển mới của những “đấu thủ” khác nhau thành từng nhóm nhằm sử dụng thật hiệu quả những lực trường tồn được mô tả bởi các định luật vật lý đúng trong mọi trường hợp.

Là một doanh nhân ủng hộ sự đổi mới, tôi gởi một danh sách 340 công nghệ chọn lọc cho một ê kíp gồm những nhà chiến lược kinh doanh, chuyên gia tài chính, nhà báo điều tra và nhà lập chính sách công. Động tác này xảy ra trước cuộc suy thoái hiện nay, giữa lúc thế giới còn đang xây dựng lâu đài trên cát bằng tiền bạc không hiện hữu. Suốt thời gian hai năm, tôi gặp nhiều nhà đầu tư và doanh nghiệp ở khắp bốn phương trời. Tôi đã tổ chức hàng chục buổi họp với những nhà phân tích tài chính, phóng viên kinh tế và nhà nghiên cứu chiến lược kinh doanh. Việc ấy đã giúp tôi mài giũa cái logic cho sự lựa chọn cuối cùng mà kết quả là 100 đổi mới quan trọng nhất được liệt kê trong Phụ lục 1. Rồi nạn suy thoái hoành hành. Cuối năm 2008, Liên Hợp Quốc thông báo rằng sự sụp đổ của thị trường tài chính đã cướp mất 50 triệu việc làm ở các nước đang phát triển. Khi ấy, người ta mới thực tế hơn. Tôi không tìm sự thỏa mãn ở việc ghép một tấm ảnh hấp dẫn vào một giải thích khoa học. Tôi cần phải truyền đạt một cái gì tốt hơn tính độc đáo, thú vị của mỗi loài sinh vật mà chúng tôi xem xét.

Một ê-kíp mới đánh giá lại tất cả mọi thông tin chúng tôi có được và xem xét động lực của sự phá sản mô hình kinh tế hiện nay trong ánh sáng những đổi mới mà chúng tôi đã liệt kê. Chúng tôi đã phát hiện con phượng hoàng của nền kinh tế mới, nó dường như chuyển đổi cái logic của những kết quả ngắn hạn và lợi tức phụ thành một logic cho phép một thế giới với nguồn lực giới hạn của nó có thể đáp ứng nhu cầu cơ bản của con người bằng những gì có được. Tôi nhận ra một mô hình mới có thể tạo cơ hội độc nhất cho những nhà doanh nghiệp trên khắp thế giới để chuyển đổi hệ thuyết kinh doanh chủ đạo. Đó không phải là việc phát triển dòng vô tính hay thủ thuật biến đổi gien được bảo vệ bởi những bằng sáng chế gần với hành động chiếm đoạt tài nguyên sinh học hơn là sự đổi mới thật sự. Đó là cái logic lan tỏa và tính nhạy cảm của các hệ sinh thái. Danh sách 100 đổi mới nói trên đã lấy cảm hứng từ khả năng tiến hóa không ngừng của các hệ thống tự nhiên nhằm đạt hiệu quả cao hơn, lưu chuyển dưỡng chất và năng lượng mà không lãng phí bất cứ cái gì, đồng thời sử dụng mọi đóng góp và đáp ứng nhu cầu cơ bản của mọi thành viên.

Những hiểu biết về logic của các hệ sinh thái đã kết tinh thành nền tảng của quyển sách này, cho phép tôi xác lập khuôn khổ cho Nền Kinh tế Xanh lam và nhận thức rằng biến động kinh tế hiện nay lại hóa ra hay. Có lẽ cuối cùng rồi chúng ta sẽ chấm dứt lối tiêu dùng không thực tế đã đẩy nền kinh tế đến chỗ nợ nần chồng chất. Hô hào công dân tiêu thụ nhiều hơn để thoát khỏi khủng hoảng là một mẫu rập khuôn cái logic vừa mù quáng vừa phỉnh gạt công dân, khiến tất cả chúng ta cũng như các thế hệ tương lai phải mắc nhiều nợ đến nỗi không bao giờ có khả năng hoàn trả. Cách tiếp cận vô liêm sỉ này đã rút hết phương tiện thanh toán tiền mặt của cả thế giới để cung ứng cho giới “kinh tế ngân hàng” thượng lưu và không cấp tín dụng cho ai khác. Những hành động như thế diễn ra dưới đáy một mô hình kinh tế phá sản, một mô hình kinh tế đỏ   [1]   vay mượn – của tự nhiên và con người, từ tài sản chung của mọi người – để nợ lại mai sau mà không nghĩ đến việc hoàn trả. Các hệ thống kinh tế quy mô lớn vô độ, luôn tham lam tìm mức chi phí thấp hơn cho mỗi đơn vị sản xuất thêm, tạo ra những khái niệm trù tượng vô ích về các hậu quả không chủ ý. Khủng hoảng kinh tế năm 2008 có nguyên nhân là giới ngân hàng và những người có quyền quyết định trong doanh nghiệp đã dấn thân vào con đường điên cuồng sáp nhập và mua lại, nhân rộng tài sản và vay những món nợ khổng lồ khiến tăng trưởng trở thành thất sách. Đó là câu chuyện về sự thất bại của nền kinh tế dựa vào vay nợ.

Để so sánh, trong khi bảo vệ môi trường, mô hình kinh tế xanh (lục) đòi hỏi các công ty phải đầu tư nhiều hơn và người tiêu dùng phải chi trả thêm nhưng chỉ đạt một thành quả kinh tế bằng với hay thậm chí thấp hơn mô hình thông thường. Nếu điều ấy đã là một thách thức giữa lúc kinh tế phồn thịnh, thì trong giai đoạn suy thoái, nó dứt khoát là một giải pháp ít cơ may thành công. Mặc dù có nhiều thiện chí và cố gắng, nền kinh tế xanh (lục) chưa đạt được tính khả thi như mong mỏi. Nhưng nếu đổi màu quang phổ từ xanh lục sang xanh lam, chúng ta sẽ thấy ngoài việc bảo tồn sinh thái, Nền Kinh tế Xanh lam còn đáp ứng các vấn đề bền vững khác. Chúng ta có thể nói Kinh tế Xanh lam bảo đảm cho các hệ sinh thái có khả năng duy trì con đường tiến hóa để tất cả đều có thể hưởng lợi từ nguồn sáng tạo, tính dễ thích ứng và sự phong phú vô tận của tự nhiên.

Người có tâm hồn trẻ trung sẽ nắm lấy cơ hội làm ăn, lưu chuyển năng lượng và nguyên liệu theo gương các hệ sinh thái nhằm tăng giá trị và tạo ra nhiều lợi ích trao đổi, biến đổi chúng thành thu nhập và việc làm. Khi chúng ta thực hiện các ý tưởng của Nền Kinh tế Xanh lam thì quyết định của hàng triệu người hành động sẽ thay thế được chế độ kinh tế chỉ huy của vài nhà kiến lập thị trường, một số công ty độc quyền hay sự điều tiết theo pháp lệnh. Một cơ cấu kinh tế – xã hội mới và mạnh mẽ sẽ xuất hiện. Việc tham gia tích cực và nỗ lực hoạt động của công dân là những gì sẽ thay đổi luật chơi, những gì sẽ thực hiện một cuộc chuyển đổi thực sự. Trong thời điểm lịch sử này, khi rõ ràng lượng sản xuất dầu và thực phẩm đang ở gần tột đỉnh, chúng ta nên lấy cảm hứng và những ý tưởng thiết thực từ các hệ sinh thái vì chúng đã tỏ ra có khả năng sáng tạo và tiến hóa, vượt qua thử thách để sinh tồn. Quyển sách này có mục đích góp phần vào việc thiết kế một mô hình kinh tế mới không chỉ có khả năng đáp ứng nhu cầu của mọi người, mà còn biến đổi cái cấu trúc giả tạo gọi là “khan hiếm” thành ý thức về sự đầy đủ hay ngay cả sự thừa thãi nữa.

Trong khi việc phung phí các nguồn vật chất mà bãi rác hiện đại và lò thiêu là những thí dụ tiêu biểu đã đáng trách, thì sự lãng phí nguồn nhân lực hoàn toàn không thể chấp nhận được. Khi số thanh niên thất nghiệp dao động từ 25% ở thế giới công nghiệp đến hơn 50% ở các nước đang phát triển, và nếu các nhà lãnh đạo xem thế hệ kế cận là vô ích – hay tệ hơn nữa, nếu thanh niên và những người thiệt thòi tự xem mình là vô ích – thật dễ tưởng tượng điều ấy có nghĩa gì đối với xã hội toàn cầu. Đó là biểu hiện của một hệ thống suy yếu nặng nề, một xã hội trong cơn khủng hoảng tột cùng, được minh chứng bởi những số thống kê về bạo lực, tội phạm, khủng bố, lạm dụng ma túy, nhập cư trái phép, giáo dục buông thả, cũng như bởi cách đối xử đáng lên án đối với những nhóm người hay cộng đồng đã gặp rủi ro hoặc ít được quan tâm.

Abdelsalam al-Majali, nguyên Hiệu trưởng trường Đại học Jordan, nguyên Thủ tướng Jordan, đã từng nói: “  Nên giải thích, không nên áp đặt.  ” Nếu mục đích của chúng ta là xây dựng một thế giới tốt đẹp hơn cho mọi người, chớ không phải làm đầy tài khoản của một vài người, nếu chúng ta sẵn sàng chống rủi ro một cách hữu ích thì những suy xét kỹ lưỡng dựa vào khoa học vững chắc và những trường hợp đã được chứng minh bằng tư liệu có thể giúp chúng ta đạt mục đích đó. Một diễn đàn mạnh mẽ của giới doanh nghiệp nên mô phỏng sự thành công của các hệ sinh thái trong việc loại trừ chất thải và đạt tới tình trạng toàn dụng lao động cũng như khả năng sản xuất tối đa. Nhiều sáng kiến nhỏ trên khắp thế giới có thể đặt nền tảng cho những cơ hội kinh doanh mới, thúc đẩy sự hình thành một hệ thống kinh tế vĩ mô. Thay vì chờ các nhà lập chính sách đạt thỏa thuận với nhau, phương hướng của chúng ta là giới thiệu những cơ hội mở do tự nhiên tạo ra cho mọi cá nhân ở khắp mọi nơi.

Thật lạ lùng khi xã hội hiện đại ít có logic tự nhiên như thế nào. Để làm mát một tòa nhà, tại sao các chuyên gia về điều hòa nhiệt độ lại bơm không khí lạnh   [2]   “lên”? Muốn làm sạch nước, sao chúng ta lại đổ chất hóa học vào để hủy diệt mọi sự sống? Nhà kính làm ấm không khí, chớ không sưởi rễ cây? Tại sao chúng ta trả hơn 100 đô la Mỹ mỗi kilowatt giờ điện từ một pin gây độc cho môi trường? Khi uống cà phê, chúng ta chỉ hấp thu 0,2% sinh khối và để phần cực lớn kia thối rửa, tạo ra khí metan hay làm cho loài trùn cũng bị căng thẳng bởi độc tố thần kinh gọi là “cafein” như chúng ta. Một trăm ngàn tấn titan khai thác và tinh chế ở nhiệt độ cao bị ném vào bãi rác khi chúng ta thải những dao cạo “dùng một lần”. Loài người sử dụng quá nhiều năng lượng, thải khí nhà kính một cách vô lý và gây tổn hại lớn cho môi trường. Chúng ta khó ngạc nhiên khi phải đối mặt với biến đổi khí hậu. Chúng ta chỉ có thể bào chữa cho những gì chúng ta làm và cách thức chúng ta làm bằng sự thiếu hiểu biết về những hậu quả không chủ ý. Nhưng một khi đã hiểu, chúng ta không chỉ có nhận thức cần cho sự thay đổi mà còn được trao quyền thực hiện nó một cách có ý thức nữa.

Chido Govero chưa hề biết cha mình và mồ côi mẹ từ lúc mới lên bảy nhưng đã sớm trở thành một chủ hộ thiếu niên với trách nhiệm nuôi nấng bà ngoại và đứa em nhỏ. Mặc dù một bi kịch như thế có thật nhưng nó rất ít phổ biến. Hàng triệu người, trong số đó có nhiều phụ nữ và trẻ em, đã chịu đựng sự đối xử tồi tệ để bảo đảm một mức sống tối thiểu. Cũng nhanh chóng như việc học cách sống sót hàng mấy năm trời chỉ bằng một chén đậu phộng mỗi ngày, Chido biết đánh giá cao khả năng phục hồi của các hệ thống tự nhiên. Ở châu Phi, các hệ thống này bị cướp phá bởi lối canh tác vô trách nhiệm của người nhập cư từ châu Âu, họ đã đem theo những truyền thống chỉ thích hợp với vùng ôn đới bốn mùa và những kỹ thuật không những phá hủy tầng thực vật tự nhiên mà còn xói mòn lớp đất màu mỡ. Nhưng Chido không lên án những sai lầm của quá khứ. Con tôi đã nắm lấy cơ hội khai thác tiềm năng của chất thải cà phê để đạt tới an toàn lương thực và sinh kế cho chính mình cũng như cho các trẻ mồ côi khác ở Zimbabwe. Khi đã có an toàn lương thực và sinh kế thì hành động bất lương – đối với cả những thiếu nữ lẫn hệ sinh thái – có thể không còn nữa. Ước mơ của Chido là thực hiện điều ấy trong cuộc đời mình.

Bạn mong đạt được điều gì hơn thế nữa trong cuộc đời mình? Phải chăng bạn chưa muốn trả lời cho tới khi đọc xong quyển sách này?