Bùi Kiến Thành – Người Mở Khóa Lãng Du

Nhiều câu chuyện trong một cuộc đời

Trước đây, một vài dịp tôi có nhìn thấy ông phát biểu trên truyền hình, nhưng tới tháng 6 năm 2011, tôi mới trực tiếp gặp mặt Bùi Kiến Thành lần đầu tiên khi đang làm truyền thông ở một công ty chuyên về dịch vụ cộng đồng. Công ty của tôi phối hợp với Ủy ban Nhân dân tỉnh Khánh Hòa, Hội Quy hoạch Phát triển đô thị Việt Nam tổ chức hội thảo Khánh Hòa – Vận hội đầu tư và phát triển tại thành phố biển Nha Trang và ông được mời làm một trong ba chủ tọa. Hội thảo đề cập đến cơ chế, chính sách, môi trường đầu tư của tỉnh Khánh Hòa; quy hoạch và định hướng phát triển cơ sở hạ tầng tỉnh; quy hoạch tổng thể khu kinh tế Vân Phong và cảng nước sâu Vân Phong; góc nhìn của các nhà đầu tư kinh tế về Nha Trang – Khánh Hòa.

Trong các cuộc phỏng vấn ở Hà Nội mà tôi sắp đặt để khởi động cho sự kiện, sự minh mẫn, thông tuệ, thái độ làm việc chuyên nghiệp của ông khiến tôi vô cùng ngưỡng mộ, nhưng ấn tượng nhất là cách ông trao đổi rành mạch với một giọng nói truyền cảm.

Vào Nha Trang, tôi được quan sát và lắng nghe ông nói về “giấc mơ” xây dựng một cảng hàng hải quốc tế Vân Phong ngang tầm với Thượng Hải hay San Francisco. Đó không chỉ là tầm nhìn 5 năm, 10 năm hay 20 năm, mà là hàng trăm năm, không chỉ thay đổi vị thế của Vân Phong hay Khánh Hòa nói riêng mà là cả nước nhà. Sau hội thảo, ông cùng chúng tôi du ngoạn về Hội An, nơi ông đi học thuở nhỏ. Trong buổi liên hoan, ông say sưa ngâm thơ. Thơ về khí phách dân tộc, về quê hương Quảng Nam, và cả thơ tình. Tôi đón được những tia sáng kì lạ phát ra từ mắt ông, tự nhủ thầm: “Sao một người đã bước sang tuổi 80 mà vẫn đam mê công việc đến thế, vẫn ưa xê dịch đến thế, hết ra Bắc lại vào Nam? Ông già rồi còn yêu, còn sống mãnh liệt như vậy, thế hệ con cháu như mình phải cố gắng lên mới được.”

Tiếp xúc nhiều hơn, tôi nhận ra hoài bão Vân Phong chỉ là một phần trong chuỗi năm tháng với biết bao chuyện “ly kì” mà ông đã trải qua. Ông nội Bùi Kiến Thành là nhà khẩn hoang Bùi Biên có nhiều cống hiến cho kháng chiến chống Pháp tại Trung Phước – Quế Sơn – Quảng Nam. Bùi Kiến Thành là con cả của bác sĩ Bùi Kiến Tín, một doanh nhân – nhân sĩ uy tín ở Sài Gòn trước năm 1975. Là một trong số những người Việt Nam đầu tiên được đào tạo bài bản về tài chính tại Hoa Kì, năm 1954, chàng thanh niên 23 tuổi Bùi Kiến Thành được mời về nước làm trợ lí cho Thủ tướng Quốc gia Việt Nam(1) Ngô Đình Diệm và cố vấn Ngô Đình Nhu. Năm 1956, ông được cử trở lại Hoa Kì học nâng cao và thành lập văn phòng Đại diện Ngân hàng Quốc gia Việt Nam, là người trẻ tuổi nhất trong hơn 60 đại diện Ngân hàng nhà nước tại Hoa Kì bấy giờ. Quay về Sài Gòn, ông thôi làm việc cho Chính phủ, ra ngoài hoạt động kinh tế tư nhân và trở thành một trong những doanh nhân có ảnh hưởng nhất tại miền Nam Việt Nam khi đó. Ông được mời làm Chủ tịch kiêm Giám đốc điều hành Công ty Bảo hiểm Quốc tế AIU, tiền thân của AIG. Năm 1963, Chính quyền Ngô Đình Diệm bị đảo chính, Bùi Kiến Thành bị bắt giam hơn một năm. Từ năm 1965, ông sang Paris định cư, bắt đầu quãng thời gian dài xa quê hương, rồi trở thành một nhà đầu tư bất động sản tại miền Nam nước Pháp. Hơn nửa đời người bôn ba, đầu thập niên 80 của thế kỷ XX, chuyên gia tài chính Bùi Kiến Thành được Chính phủ Việt Nam liên hệ xin ý kiến tư vấn góp sức cho tiến trình ĐỔI MỚI. Năm 1991, ông trở về Việt Nam và chính thức sinh sống tại quê nhà từ năm 1993. Ông đã góp công lớn trong tiến trình bình thường hóa quan hệ Việt – Mĩ và đề xuất cũng như tham gia rất nhiều dự án kinh tế chiến lược. Kể từ đó tới nay, ông làm cố vấn cho ba đời thủ tướng của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, đó là các thủ tướng Võ Văn Kiệt, Phan Văn Khải, Nguyễn Tấn Dũng, tiếp tục đưa ra nhiều ý kiến và giải pháp về lĩnh vực tài chính, tháo gỡ những khó khăn cho nền kinh tế đến thời điểm hiện tại.

Năm nay đã ngoài 80 tuổi, Bùi Kiến Thành vẫn đang làm việc không mệt mỏi. Những hoạt động của ông tương đối thầm lặng, cộng với việc thông tin về ông trên truyền thông đại chúng còn hạn chế nên hiếm người biết tường tận về cuộc đời thú vị của ông. Chúng tôi quyết định thực hiện cuốn sách này như một sự tri ân tới những cống hiến của ông đối với đất nước. Việc nhìn lại quãng đời nhiều dấu ấn của một chứng nhân đã chứng kiến nhiều đổi thay của lịch sử cũng là cách chúng ta đúc rút những bài học từ ngày hôm qua để suy ngẫm và hành động cho hôm nay.

Lặn sâu vào hành trình từ cậu bé Bê ròm đến chuyên gia tài chính Bùi Kiến Thành, bạn sẽ thấy đó là cuộc phiêu lưu của một nhân cách đặc biệt, một trái tim đa cảm, một tâm hồn tự do, bay bổng, muốn phá bỏ các giới hạn. Những biến cố của cá nhân ông giữa biến cố của thời cuộc đã làm nên bức tranh nhiều sắc thái, nhiều mảng màu. Và ở những thời kì khác nhau, ông miệt mài kiếm tìm phương cách đổi thay cuộc đời mình, đồng thời nỗ lực đổi thay cả hoàn cảnh xung quanh một cách tích cực. Không ít lần ông đã trực tiếp hoặc góp phần tìm ra chìa khóa khai thông những điểm nút gây ùn tắc trên diện rộng. Đó là lí do vì sao chúng tôi đặt tên cuốn sách này là: Bùi Kiến Thành – Người mở khóa lãng du.

Tôi rất hãnh diện vì cơ duyên trở thành người chấp bút cho cuốn sách này. Mặc dù vậy, cuốn sách mà các bạn đang có trên tay không phải là kết quả lao động của một mình tôi, mà là của một nhóm. Các cộng sự đầy nhiệt tình và tài ba là hai bạn Thanh Huyền và Xuân Chi đã cùng tôi thực hiện tổng cộng hơn 40 cuộc gặp gỡ với Bùi Kiến Thành và một số nhân vật liên quan đến ông trong vòng hai năm từ giữa năm 2012, bên cạnh đó còn rất nhiều cuộc trao đổi, chi tiết có, chớp nhoáng có, qua điện thoại và mạng internet. Cho nên trong sách, bạn đọc sẽ bắt gặp những đoạn tác giả xưng “tôi” hoặc “chúng tôi”.

Chúng tôi xin chân thành cảm ơn tất cả những cá nhân, tổ chức đã hỗ trợ, cung cấp thông tin làm chất liệu cho từng trang sách, cảm ơn Nhà xuất bản Thế Giới và Công ty Cổ phần Sách Thái Hà đã tạo mọi điều kiện để cuốn sách được ra mắt bạn đọc.

Một điều nữa tôi xin được lưu ý các bạn, đây không phải là một cuốn sách lịch sử. Mặc dù liên quan đến nhiều sự kiện và nhân vật lịch sử, nhưng đây vẫn là một tập hợp hồi ức mang tính cá nhân với những ý kiến chủ quan của nhân vật. Tôi có xâu chuỗi, sắp xếp, bố cục lại nhưng không sửa chữa mà hoàn toàn tôn trọng ý kiến, quan điểm riêng của ông. Tôi cũng để nguyên cách xưng hô thân mật giữa chúng tôi cũng như giọng kể tự nhiên của ông nhằm giúp bạn đọc nhìn nhận về ông một cách chân thực nhất. Vì nhiều lí do chủ quan lẫn khách quan, không phải tất cả những gì chúng tôi trao đổi với Bùi Kiến Thành đều được đưa vào cuốn sách này, tuy nhiên, tôi tin tưởng những câu chuyện được kể đủ để các bạn hình dung ra chân dung con người ông, một doanh nhân, một chính khách, một chuyên gia cố vấn, từ bước đi chập chững đến khi trưởng thành, những câu chuyện về gia đình và xã hội, tình yêu và tình bạn, những quyết định đúng đắn và sai lầm, niềm vui lẫn nỗi buồn của ông…

Bùi Kiến Thành, với tư duy và trí tuệ mẫn tiệp, đã kể lại hành trình gần một thế kỷ của ông một cách thoải mái và gần gũi, nhưng lớp bụi thời gian vẫn che phủ kí ức ít nhiều. Là những người sinh ra trong thời đại hòa bình, chúng tôi cố gắng quay lại quá khứ để tái hiện cuộc đời ông theo cách khách quan nhất, nhưng chắc hẳn vẫn không tránh khỏi thiếu sót. Chúng tôi rất mong được đón nhận những chia sẻ từ chính bạn đọc trong quá trình thưởng thức cuốn sách này để những câu chuyện ngày một đầy đặn hơn, chi tiết hơn. Đó sẽ là mối nhân duyên tuyệt vời giữa tất cả chúng ta.

Lê Xuân Khoa

Tết Quảng Nam

Sau thời gian thường xuyên gặp gỡ trò chuyện, bác cháu chúng tôi đã trở nên gần gũi và thân thiết. Mấy năm trước, ông dự định ăn Tết Nguyên đán ngoài Hà Nội nhưng bất thành. Bạn bè đây đó gọi mời, thế là ông lại xỏ giày lên đường, như cuộc dạo mát nhẹ nhàng của cánh chim quen bốn phương trời chao liệng. Năm con ngựa(1) này, dự định ấy mới trở thành hiện thực khi ông chọn Hà Nội là điểm dừng chân sau một hành trình dài. Chúng tôi tới thăm ông vào những ngày miền Bắc lạnh cắt da, cùng ông đi du xuân, ngắm những sắc đào hồng đang rực lên trên phố phường. Nhìn lũ trẻ chạy đuổi nhau hò hét oang oang dọc đường, ông nhớ lại những kỷ niệm thời thơ ấu:

“Lúc bác Thành còn nhỏ, dì Chín bác Thành nghịch lắm, như con trai vậy đó. Dì Chín có trò chơi là bắt mấy con thạch sùng, cho mỗi đứa một con xong sắp hàng ra cho nó chạy đua, đua xe.

Nay nghĩ lại thấy hồi đó nhỏ dại thật, chưa biết gì và ở thôn quê chẳng có đồ chơi…”

Nghe ông kể mấy trò nghịch của trẻ con, tôi bỗng tò mò về Tết cổ truyền ở làng quê Việt Nam gần một thế kỷ trước, thế là tôi hỏi:

“Bác ơi, những cái Tết ngày nhỏ của bác thì như thế nào ạ?”

Ông hướng ánh nhìn ra xa, đón bắt những vạt nắng mỏng len lỏi giữa màn sương mờ:

“Mỗi dịp Tết như vậy nhộn nhịp lắm. Các cô, các dì, các thím, toàn phụ nữ lo việc làm bánh cả tháng trước Tết lận, làm bánh khô trước. Ở Quảng Nam có nhiều thứ bánh lắm: nào là bánh thuẩn, bánh nổ… Bánh nổ được làm từ gạo nếp và đường cái, người ta rang nếp hạt lên, rồi nấu đường trộn vào, đổ ra đập thành miếng vuông rồi. Có một loại bánh rất đặc biệt gọi là bánh tổ, là một thứ bột khuấy với đường cái màu nâu, đổ vào một cái tổ làm bằng tre lót một ít lá chuối trong đó. Loại bánh tổ đó ăn suốt cả mùa xuân, mà không ăn sống, phải chiên lên. Lại còn bánh in đậu xanh. Người ta sấy, in trong cái khuôn rồi đem nướng thế nào đó nó chín, cứng lại chứ không mềm mềm khi bẻ rớt ra như bánh đậu xanh Hải Dương đâu, ăn nó khác mà để được lâu nữa. Đủ các thứ bánh như thế đấy…” Kể về các loại bánh, giọng ông chộn rộn hẳn lên, mắt ông long lanh như đứa trẻ, khiến mấy người chúng tôi cũng xôn xao một niềm vui rất trẻ thơ.

Rồi ông chậm rãi kể tiếp về thời gian cận Tết. Tới ngày cúng Ông Táo mọi người dọn dẹp nhà cửa, đem câu đối đỏ về dán. Gần Tết rất nhộn nhịp, mấy ông thầy đồ tới nhà chơi, bà con cô bác gần xa đến. “Thường thì ông nội ngồi trên phản tiếp khách, cái phản giữa ngôi nhà ba gian năm chái. Ông nội có cái ống thuốc lá vấn sẵn. Khách tới ngồi hút thuốc lá. Cánh đàn ông thời đó đều hút thuốc cả. Thường mấy anh quê ở Quảng Nam hút thuốc lá Cẩm Lệ, sản xuất ra tại làng Cẩm Lệ, cuốn bằng lá. Ông nội có một chú người làm, gọi là chú Hội Thám, chuyên xắt thuốc. Xắt thuốc ra cũng là cả một nghệ thuật. Cuốn lá thuốc lại thành một cuộn tròn lớn bằng ba bốn ngón tay, có một cái cây với một cái lỗ ngang, để thuốc qua cái lỗ đó rồi cắm dao vào ngạch cửa, ngồi xắt xắt nó ra thành từng lát, gọi là thuốc rê, rồi mua giấy quyến, cái giấy trắng trắng, cuốn lại. Nó không tròn như cái điếu thuốc bây giờ đâu, một đầu nó lớn, một đầu nó nhỏ tí. Thuốc lá này không rút ra rút vào gạt tàn được, cứ hút hết từ từ vậy, mỗi lần hút thì để trên môi lưỡi của mấy ông đó, đầu nhỏ nó ướt hết, không hiểu làm sao lại hút được. Mà thuốc nặng lắm, ai mà không biết hút hút chừng một, hai hơi là say à.”

“Tết ngày đó… có pháo không bác?” Tôi cầm cặp cho ông. Rảo bước ven hồ, ông kể:

“Có chứ. Từ trước Tết tụi bác đi mua pháo về, rồi bắt đầu đốt lẹt đẹt chứ không phải đợi tới giao thừa mới đốt đâu. Mấy đứa trẻ nghịch ngợm tháo từng quả pháo ra khỏi bánh pháo, anh nào bạo dạn là cầm quả pháo với cây nhang châm rồi vứt đi, nhiều khi vứt vào bếp nó nổ tung lên làm mấy bà la làng la xóm. Chúng còn vứt pháo vào chân cẳng mấy cô mấy dì, cũng hơi nguy hiểm, hay là vứt pháo vào chỗ mấy con chó đang ngủ. Chó đứng dậy chạy oăng oẳng là tụi con nít sướng lắm. Đủ kiểu nghịch.” Ông cười nhăn mặt. “Tới tám, chín giờ tối 30 Tết, trước đêm khuya, những con lợn béo mập bị lôi ở trong chuồng ra chọc tiết, kêu éc éc um xùm. Cảnh đấy dễ sợ lắm, bây giờ nghĩ thấy khủng khiếp luôn. Trẻ con tụi bác đứng xem giết lợn đó, để chờ có một chuyện thôi, tới khi người ta làm xong, mổ bụng thì xin được cái bong bóng của con lợn, dặn mấy chú đừng làm thủng bong bóng của tui nha, nói mấy chú xát muối vào cho nó mềm ra rồi thổi lên cho mình. Hồi xưa làm gì có bóng bay đâu, nên xin cái bong bóng đó làm quà Tết thích lắm, làm gì có cái gì khác.

Khi giao thừa, ông nội đứng ra cúng tổ tiên rồi bắt cháu đích tôn đi theo. Ông nội đi tới đâu, bác Thành theo tới đó. Ông nội có trách nhiệm lo việc cúng lễ trong nhà, còn các cô các dì thì lo nấu nướng đủ thứ đồ ăn, như hội thi nữ công gia chánh vậy. Món gan thì làm đủ thứ kiểu gan. Gà thì vào chuồng bắt nó thôi. Vịt thì nuôi trong cái sân rộng, nó chạy cả đàn thế này nè, không phải nhào qua mà nắm nó được. Người ta cầm cây sào dài, thấy con nào chạy qua mà nhắm bắt thì lấy cây sào đè cổ nó xuống rồi tới nắm đầu nó xách đi. Con gà thì cầm cổ rồi cầm hai cái cánh cái chân, con vịt thì cổ dài nên không khi nào bắt con vịt mà cầm cái mình nó cả, chỉ cầm cái cổ nó dỡ lên thôi là nó hết rục rịch rồi… Ba mươi Tết là thức suốt, rồi ông nội cho tiền mấy đứa cháu đi đánh bài. Bài trùng, bài cát tê(2), bài nọ, bài kia… Các chú, các cô, các dì, các cháu từ bao nhiêu nơi về chia ra từng nhóm từng nhóm đánh bài… Cả nhà quây quần bên nhau thật rộn ràng.”

Cứ như thế, hình ảnh cái Tết sum vầy dần dần mở ra bức tranh về thời ấu thơ của ông tại miền quê Quảng Nam những năm 30 của thế kỷ XX, và mở đầu cho câu chuyện dài về những con người “tầm cỡ” trong gia đình đã nuôi nấng nên một Bùi Kiến Thành của ngày hôm nay.